Hannah Arendt – Fel strijdster tegen totalitarisme, tirannie en politiek onrecht

Lezing Hans Achterhuis over Hannah Arendt
Op donderdag 17 september 2015 spreekt filosoof Hans Achterhuis op verzoek van het Genootschap Nederland Israël, afdeling Noord-Oost Brabant, boekhandel Derijks en de bibliotheek Oss in de Groene Engel.

Hannah Arendt – Fel strijdster tegen totalitarisme, tirannie en politiek onrecht
Bij het ‘grote publiek’ is Hannah Arendt wellicht het meest bekend door haar waarnemingen tijdens het Eichmann proces uit 1961, dat eindigde met zijn doodvonnis. Eichmann is een van de hoofdverantwoordelijken voor de Shoa en ondanks zijn onmeetbare misdadigheid, gaf Arendt haar verslag de titel De banaliteit van het kwaad.

Zij is geboren in Hannover, op 14 oktober 1906 en overleed in New York op 4 december 1975, na een zeer bewogen leven. Als activiste in de zionistische politiek werd zij al in 1933 door de Gestapo gearresteerd. Na acht dagen in de gevangenis vluchtte zij naar Parijs, waar zij studeerde, maar vooral ook kinderen van joodse vluchtelingen naar Palestina hielp uitwijken.

Als stateloze joodse werd ze door de Franse overheid gearresteerd Hannah Arendt, Joods filosofe en geïnterneerd in het beruchte wielerstadion van Parijs – opvangplek voor alle gevangen joden uit Parijs – en later in het Zuidfranse Gurs.
Daarvandaan ontsnapte ze en in 1941 zag ze kans over te steken naar New York.

In Amerika ontwikkelde ze de inzichten die haar bekendheid zouden geven. In haar essay ‘Van leger naar Brigade’ uit 1944 volgde zij de Joodse massa die riep om de ‘onmiddellijke’ oprichting van een Joods leger. Zij veronderstelde dat de Duitsers de Joden dan als combattanten zouden beschouwen en ze volgens het oorlogsrecht zouden behandelen, maar Hitler had dat recht al buiten werking gesteld. Uiteindelijk kwam er wel een joodse brigade, die fel heeft gevochten, vooral in Italië.

In 1951 publiceerde zij het driedelige werk ‘The Origins of Totalitarianism’ dat haar grote bekendheid zou geven. In dat jaar kreeg Arendt het Amerikaanse staatsburgerschap, na 18 jaar stateloos geweest te zijn.

Zij bouwde er een academische carrière via wetenschappelijke lezingen aan prestigieuze universiteiten als Princeton, Berkeley, Colombia en Harvard.
Het spreekt vanzelf dat haar verzameling “Joodse Essays” in het gelijknamige boek, voornamelijk gewijd is aan de knechting en vervolging van de Joden, het was echter na haar boek over Eichmann dat ze in 1963 werd benoemd tot hoogleraar in Chicago. In 1968 volgde haar benoeming tot hoogleraar aan de New School for Social Research in New York.

De ideeën van Hannah Arendt waren in sommige kringen nooit populair. Ze stonden steeds dwars op de tijdgeest. Ze werd er ook om verguisd. Vooruitgang betekende voor haar een historische illusie. Politiek handelen kan volgens haar niet gebaseerd worden op doctrines als socialisme, liberalisme en conservatisme, maar moet uitgaan van de menselijke pluraliteit, van de veelheid aan mogelijke gezichtspunten in een zaak. Ze verwerpt de doctrine van ‘de algemene wil van het volk’, want dat betekent de heerschappij van het abstracte volk en dat is volgens Arendt een andere vorm van tirannie.

Tekst: Kees van Hasselt, secretaris van het Genootschap Nederland Israël, afdeling  Noord-Oost Brabant


Zonder vrienden geen filosofie
De uitspraak van Ann Meskens over Montaigne komt uit een bundel waaraan ik ook heb bijgedragen. De vraag aan tien Nederlandse en Vlaamse filosofen was om het ‘meesterstuk’ van hun favoriete filosoof van commentaar te voorzien. Mijn artikel was een regelrechte liefdesverklaring aan Hannah Arendt. Ik riep mijn leeservaringen met haar werk op.
  Het eerste boek dat ik van Arendt las en dat meteen een verpletterende indruk op mij maakte, was haar reportage over het Eichmannproces in 1961, getiteld De banaliteit van het kwaad. Ik kan deze leeservaring nog precies lokaliseren: in de tuin achter mijn moeders huis. Kennelijk logeerden we daar, maar ik herinner me niets meer van mijn verdere omgeving. Waren mijn vrouw Tiny en onze kinderen weg? Ik weet het niet, maar in elk geval was ik alleen met een tekst, een tekst die mij niet meer losliet voordat ik de duizelingwekkende vragen over politiek en moraal, schuld en boete die Arendt aan de orde stelde, tot mij had laten doordringen. De stijl was – dat zag je zelfs in de vertaling – weerbarstig en persoonlijk. Geen gladde analyses of grote woorden, maar directe observatie en weidse conclusies die mij niet onberoerd lieten. ‘Hoe zou ik mij als gemiddeld burger in het Duitsland van Hitler hebben gedragen?’ was de vraag die ik dagenlang met mij mee torste. (pagina 14-15) Uit: Zonder vrienden geen filosofie (2011)

Boeken van Hannah Arendt
Eichmann in Jeruzalem : de banaliteit van het kwaad (1965/2005)   
Het leven van de geest (1980)
De menselijke conditie (1958/2009)
Over geweld (1969/2009)
Totalitarisme, gevolgd door Het verval van de nationale staat en het einde van de rechten van de mens (2014)
Verantwoordelijkheid en oordeel (2004/2006)
Willen : het leven van de geest (1978/2014)

Boeken van Hans Achterhuis (waarin Hannah Arendt nadrukkelijk wordt genoemd)
Met alle geweld : een filosofische zoektocht (2008)
De kunst van het vreedzaam vechten : een zoektocht naar de bronnen van geweldbeteugeling (2014) (met Nico Keuning)
Zonder vrienden geen filosofie (2011)
De erfenis van de utopie (1998)
Het rijk van de schaarste : van Thomas Hobbes tot Michel Foucault (2011)
Tegendenken : een noodzaak in het publieke debat (2013) (met Peter Henk Steenhuis)

Boeken over Hannah Arendt
Karl-Heinz Breier. Arendt (2001/2014)
Elisabeth Young-Bruehl. Hannah Arendt : een biografie (2004/2005)
# – Filosofen van deze tijd : inleiding, keuze en redactie door Maarten Doorman & Heleen Pott (2000/2014)
# – De oogst : denkers die ons wereldbeeld veranderden (2000)
Jan Brokken. Baltische zielen : lotgevallen in Estland, Letland en Litouwen (2010)
Ellen Geerlings. Kiezen of delen : een filosofische oriëntatie (2015)

En de dvd Hannah Arendt, een film uit 2012 van regisseur Margarethe von Trotta met in de hoofdrol Barbara Sukowa.

Geweld ≠ macht. Het tegendraadse denken van Hannah Arendt
Op 28 februari 2008 hield Hans Achterhuis onder deze titel in Lux (Nijmegen) een lezing over Hannah Arendt.
Klik hier voor een verslag van deze avond

Human – Afl. 11 Durf te Denken – HANNAH ARENDT (december 2011)

(donderdag 9 juli 2015)