Dinsdag 19 januari 2016 spraken Paul Verhaeghe en Christien Brinkgreve in Theater Markant in Uden over autoriteit en gezag. Driehonderd bezoekers. Twee relatief korte colleges, een half uur vragen stellen, veel napraten in de foyer, boeken signeren en netwerken. Een inspirerende avond. Een mooi kantelcollege.
Ergens halverwege de uiteenzetting van Paul Verhaeghe bleef deze zin ‘hangen’: “De tegenstelling links-rechts is op sterven na dood“. Sloot aan bij een gedachte die ik zelf ook al enige tijd met me meedroeg. Een inzicht dat versterkt werd door een op Kerstavond 2015 gepubliceerd artikel van Rutger Bregman. Die vorig jaar in De Lievekamp in Oss een ander kantelcollege had gegeven. In dit artikel een poging uit te leggen wat Paul Verhaeghe bedoelde en hoe het ‘Raam van Overton‘ kan helpen om uit de val van het ‘links-rechts-denken’ te komen. Ons zelfs kan helpen om alle uitdagingen van onze wereld te kunnen gaan oplossen.
Overton Window
Op Kerstavond 2015 verscheen op De Correspondent een artikel van Rutger Bregman: Wie de wereld wil veranderen moet onredelijk, onrealistisch en onuitstaanbaar zijn. Rutger Bregman, de jonge historicus die er keer op keer in slaagt artikelen te schrijven waarin mensen attent gemaakt worden op nieuwe ideeën. Zijn toverformule? Eenvoudig: hij leest zich suf, zeer breed, krijgt de tijd om er over na te denken, heeft een gezond verstand en het talent van een mooie pen.
Kort en krachtig geschreven artikelen, met de juiste mix van anekdotes en ‘fundamentele’ inzichten. Hij is in enkele jaren uitgegroeid tot een van de smaakmakers in en van het publieke debat. Alhoewel? In Den Haag en andere contreien is het verdacht stil. Wordt amper op zijn suggesties ingegaan. Hoe anders is dat daarentegen her en der in het land. Lokaal, regionaal. Overal gist het.
Anyway. In dit artikel komt hij aanzetten met een onbekende naam: Joseph P. Overton. Een vroeg gestorven Amerikaanse jurist/politicoloog. Naar wie een door hem bedacht inzicht is vernoemd. Het Overton Window heeft al een lemma in de Engelse Wikipedia. In het artikel verwerkt Rutger Bregman dit ‘Raam’ met onderwerpen die spelen of speelden: de opkomst van Hans Janmaat in de jaren tachtig, de discussie over Zwarte Piet, de opkomst van Jeremy Corben in Groot-Brittannië, de campagne van Donald Trump in The States et cetera.
Ook haalt hij een al eerder door hem naar voren gehaald beeld terug: politiek en politici met een grote of met een kleine P. Kleine politiek gaat kort door de bocht over incidenten, issues, gedoe in Den Haag over trivaliteiten, hypes. Zaken die spelen in de media, talkshows, het journaal. Politiek met een grote P gaat over ideeën. Iets naar voren brengen waarover gediscussieerd moet worden. Waarover de meningen meestal nog zeer verdeeld zijn. Gedachtes waar het gros van de mensen of de samenleving nog niet open voor staan. Mee bezig zijn. Die politiek met een grote P sluit natuurlijk aan bij wat Rutger Bregman zelf al enkele jaren aan het doen is: ideeën op ons ‘afvuren’. Om ons na te laten denken over ogenschijnlijk onmogelijke zaken: het basisinkomen, zwervers ‘gewoon’ een huis geven, mensen confronteren met het feit dat ze vaak zinloos werk doen (bullshit jobs), afschaffen van werkintegratie trajecten of …
En in dat artikel komt hij aanzetten met het Raam van Overton. Hij legt het niet alleen uit, maar heeft ook nog de opdracht gegeven aan de grafisch ontwerper van De Correspondent (Leon Postma) om er een helder, mooi plaatje van te maken. Het redelijk geniale zit hem – wat mij betreft – juist in dit plaatje. Dat veel meer zegt dan duizenden woorden. Zelfs van Rutger. En in dit plaatje zit wat mij betreft ook de link naar de uitspraak van Paul Verhaeghe (“de tegenstelling links-rechts is op sterven na dood”).
Het Raam van Overton
Overton realiseerde zich dat een politicus, als hij herkozen wil worden, niet te extreem mag zijn. Zijn ideeën moeten in het midden van het raam vallen, van ‘acceptabel’ tot ‘beleid.’ Hier vindt de politiek met kleine letter plaats, hier doet de Haagse journalistiek verslag en hier gaat het over aan tafel bij Matthijs van Nieuwkerk. Binnen dit raamwerk bevinden zich de ideeën die door de experts zijn goedgekeurd, zijn doorgerekend door het Centraal Planbureau en die kans maken in het Wetboek te eindigen.
Wie buiten het Raam van Overton stapt, maakt het zichzelf meteen moeilijk. Hij zal al snel als ‘onrealistisch’ of ‘onredelijk’ worden weggezet in de media, die de meest geduchte poortwachters van het raam zijn. De filosoof Noam Chomsky legde in zijn boek Manufacturing Consent (1988) al uit dat er op televisie weinig tijd en ruimte is om nieuwe, wezenlijk andere opvattingen te onderbouwen. Het gevolg is dat de talkshows vol zitten met steeds dezelfde mensen die steeds dezelfde dingen zeggen.
En toch, dat is het wonderlijke, kan een samenleving in dertig jaar totaal veranderen. Janmaat probeerde zijn leven lang het Raam van Overton te verschuiven. Een klassieke strategie hiervoor is om dingen te roepen die zo schokkend en radicaal klinken dat iets minder radicale ideeën ineens best redelijk klinken. Oftewel: om van iets radicaals iets redelijks te maken, moet je nog radicaler worden. Dit kan ook een effectieve mediastrategie zijn: je uitspraken worden nieuws omdat ze bizar zijn, niet omdat je ze goed hebt onderbouwd.
Een afbeelding
Leon Postma heeft het Raam van Overton verticaal neergezet. Ga je met Google afbeeldingen zoeken met het begrip ‘Overton window’ dan krijg je heel andere plaatjes. Die meestal een horizontale vorm hebben. Waardoor je meteen in het links-rechts-denkschema terecht komt. Positioneer je het raam echter zo dat het van boven naar beneden – of van beneden naar boven – schuift, dan hoef je de woorden links-rechts niet te gebruiken. Dan worden die irrelevant. Wat in dat denkkader (en in het voorbeeld op De Correspondent) resteert zijn woorden als: ondenkbaar, radicaal, acceptabel, verstandig, populair, beleid, poplair, verstandig, acceptabel, radicaal, ondenkbaar. Het is hiermee een tredmolen geworden. Waarvan de suggestie uitgaat dat we als mens(heid) ertoe veroordeeld zijn om iets wat ondenkbaar is op zijn of haar mérites te beoordelen en in voorkomende gevallen als mens(heid) op te schuiven. Het ondenkbare langzaam in ons ‘op te nemen’, ons ervoor open stellen om het uiteindelijk te internaliseren. Opdat we op zeker moment, veel later, ons niet meer voor kunnen stellen dat ‘het’ ooit anders is geweest. Dat mensen van toen zo anders aankeken tegen slavenhouden, het onthouden van kiesrecht aan vrouwen, we krakers ooit idealisten vonden of hoe we in ons land Zwarte Piet omarmden.
Een andere suggestie van dit beeld, die tredmolen, is dat het ‘eeuwig’ doorgaat. Er nooit een moment zal zijn dat ‘het’ klaar is. Ideeën zullen ons, zolang er mensen zullen zijn, bij ons zijn. Of we het nu leuk vinden of niet.
Een ander frame
Rutger stelt in zijn kerststuk dat ‘rechts’ de laatste decennia hard bezig is om het Raam van Overton op bepaalde onderwerpen richting haar ‘kant’ te laten verschuiven. Dat vindt hij vervelend, want hij wil uit de val van het ‘links-rechts’ denken ontsnappen. Ik heb de indruk dat Rutger zelf nog niet volledig begrijpt, hoe dat Overton Window hem daarbij kan helpen. Het is niet louter semantiek, Spielerei met woorden. Mijn idee is dat Paul Verhaeghe dit Raam van Overton ook zal omarmen. Inzien dat zo’n raam de samenleving kan helpen om een ander frame naar voren te laten komen. Een idee waar hij in zijn Identiteit en vooral in Autoriteit voor pleit. We ons gaan realiseren dat elk wereldbeeld (en daarmee samenhangende tijdgeest) altijd te maken heeft met een keuze. Dat zo’n wereldbeeld samenhangt met bepaalde waarden, over wat wel of niet ‘goed ‘ is. En dat het daardoor – per definitie – ook mogelijk is een andere richting in te slaan. Een wereld waarin andere waarden, opvattingen over wat min of meer belangrijk is, de overhand hebben. In de ondertitel van de internationaal bekende econooom en VLD-politicus Paul De Grauwe (de Belgische tegenhanger van de VVD) zit dit beeld opgesloten (De limieten van de markt : de slinger tussen overheid en kapitalisme). Klik hier voor ruim dertig andere titels over dit onderwerp (en dilemma).
Andere woorden
Indien je uit het links-rechts denken wilt blijven dan zul je met andere woorden moeten komen. Links, rechts, kapitalistisch, socialistisch, sociaal-democratisch, liberaal, fascistisch, communistisch, racistisch. Allemaal besmet. Indien je deze woorden in een maatschappelijk debat gooit, dan valt het dood. Weet je waar deze of gene voor staat en is het – impliciet – niet meer nodig om degene die ergens voor staat, serieus te nemen. Eenvoudigweg omdat je hem of haar hebt gelabeld. “En dan weet je het wel!” En zo bloedt zo’n debat dood. Gebeurt er niets. In het Parlement en in andere democratische gremia kun je dit dagelijks waarnemen. Een proces dat verergerd wordt door dichtgetimmerde regeerakoorrden, waardoor het in the end vooral een machtstraject is geworden. Wie heeft de meerderheid, die bepaalt. En het debat doet er niet meer toe. Een proces dat verergerd wordt door het voelen én weten van veel burgers dat het er in Nederland vaak niet meer doet wie er regeert. Grosso modo worden door ‘linkse’ en ‘rechtse’ partijen ongeveer dezelfde besluiten genomen. Door democratisch gekozen personen die zich beroepen op ‘hogere’ machten, die bepaalde besluiten onontkoombaar maken. Met als gevolg dat veel stemmers zich amper meer vertegenwoordigd voelen door ‘hun’ partij. Links, rechts of ergens in het midden. ‘Het is één pot nat!’
Daar bovenop is het gros van de mediamensen niet bezig om uit te leggen hoe dit complexe proces werkt. Is vooral bezig met politiek met een kleine P.
Van debat naar bouwgesprek
In de TrendRede van 2016 wordt dit jaar bovenstaand ‘verhaal’ niet verteld, maar wel ronduit gesteld dat het debat dood is.
Het debat is dood
We willen niet debatteren, we willen construeren. Van belang is niet een woordenstrijd te winnen, maar om grip te krijgen op de materie. Het huidige debat is een eindeloze herhaling van meningen en gemeenplaatsen, waarin deelnemers geen centimeter bewegen. Waarom zouden we de kloof tussen partijen verder uitdiepen?
Liever bevragen we elkaar op de afwegingen die we maken, zonder direct tot conclusies te hoeven komen. Het Socratische gesprek is in opkomst. We zoeken naar inzicht in het proces dat tot een keuze leidt. Dat vergt geduld. Luisteren, de tijd nemen, oefenen, zonder elkaar weg te zetten of los te laten. We willen geen ruzie over verschillen, maar een gedeeld aanknopingspunt vinden. Bouwstenen willen we plaatsen.
Een optimistisch geluid, maar …?
Maar … hoe gaan we dat doen? Wellicht kan het Overton Window helpen. Dat we als samenleving afspreken dat een essentieël onderdeel van het menszijn inhoudt dat ‘dingen’ veranderen. Langzaam, ooit wat sneller. En dat deze woorden (ondenkbaar, radicaal, acceptabel, verstandig, populair, beleid, poplair, verstandig, acceptabel,) daarmee te maken hebben; in dat traject voorbij zullen komen. Niets lasts forever. En iedereen die daar aan twijfelt of ‘het’ niet begrijpt zou Gouden jaren : hoe ons dagelijks leven in een halve eeuw onvoorstelbaar is veranderd van Annegreet van Bergen kunnen gaan lezen of De geschiedenis van de vooruitgang van Rutger Bregman. Of hier kunnen kijken voor een lijst met andere titels.
En met dat inzicht sta je anders in de wereld. Snap je dat change er nu eenmaal bijhoort en dat het zinvoller is om daarover mee te praten, om mee te sturen. Een andere houding – mokkend aan de zijlijn blijven staan en afgeven op ‘ze’, die het niet goed doen – werkt averechts. Belangrijk is dat mensen zich constructief opstellen. Niet meteen vervallen in oude stereotype visies op wat anderen zeggen (want hij of zij is rechts, links, liberaal, socialistisch …), maar zich open stellen voor onderwerpen die op onze agenda komen. Issues, onderwerpen waarover we als samenleving een standpunt in moeten nemen. Om een bepaalde kant in te slaan. En daardoor andere ‘oplossingen’ (tijdelijk) laten liggen. Gaan oefenen met deze of gene oplossingsrichting.
Onderwerpen die vaak ook helemaal niet zo ‘ouderwets’ gepolitiseerd hoeven te worden. In onze kantelende samenleving zijn er talloze onderwerpen die zich voor dit experiment lenen. Breng eerst in kaart wat het probleem is; lees, luister, kijk, spreek met deskundigen en mensen die met het thema ‘iets’ hebben. Formuleer vervolgens veel oplossingsrichtingen en bepaal samen (los van politieke richting of voorkeur) welke suggesties de beste lijken (bezien vanuit het probleem) en ga er voor. En organiseer dat er daarna tussentijds geevalueerd, bijgepraat en bijgestuurd kan worden.
Enkele thema’s
Werkgelegenheid
Hoelang kan onze samenleving blijven functioneren als er circa 1,5 miljoen mensen op zoek zijn naar een betaalde baan. Er aan de andere kant honderdduizenden zijn die last hebben van workstress en burn-out. Veel oudere werknemers best plaats zouden willen maken voor jongeren. Het UWV werklozen krachtig achter de vodden zit en hen niet helpt om een betaalde baan te vinden. Veel mensen in de bijstand verplicht klote baantjes te gaan doen. Werk dat vroeger vaak door betaalde krachten werd gedaan; die nu buiten hun schuld ook werkloos thuis zitten. Er tegelijkertijd ook honderdduizenden zzp’ers zijn, die amper rond kunnen komen. Neem ook kennis van ontwikkelingen op het gebied van robotisering en zelflerende systemen. En neem in dat gesprek ook – effe – mee wat een gelukkig leven inhoudt.
Onze zorg
We zitten opgescheept met een systeem dat voor de meeste mensen – patiënten en zorgverleners – louter nadelen kent. Laten we het bouwgesprek daarover beginnen. Gooi het open.
Basisinkomen
We schaffen alle overdrachtsuitgaven (in een majeure operatie) af. Stoppen met mensen die ‘pech hebben gehad’, achter de vodden te zitten af en geven iedereen een beschaafd maandelijks bedrag om van te leven. En zien wat er vervolgens gebeurt. En na een jaar vervolgen we ons bouwgesprek en gaan we bijsturen.
Energie
We moeten af van onze fossiele verslaving. Zorgen dat we met minder energie prettig kunnen blijven leven. Vooral lokaal of regionaal gaan we in bouwgesprekken afspreken hoe we dat bij ‘ons’ gaan doen. En in dat proces komen we er achter dat we daarvoor misschien geen grote energiebedrijven meer nodig hebben. We plaatsen ‘onze’ eigen windmolens; en niet die van Nuon of boer Van de Coolwijk.
Vluchtelingen
In een geglobaliseerde wereld, waarin zelfs de armsten zien hoe (uitbundig) wij hier leven, is het een illusie te denken dat ‘we’ ze tegen kunnen houden. Start vanuit dit gezichtspunt een landelijk bouwgesprek. Waar de kaders worden uitgezet. Om daarna lokaal, regionaal nadere afspraken te maken hoe ‘we’ ‘ze’ gaan opvangen, begeleiden, vooruithelpen. In hun én ons belang.
Democratie
Alom kun je lezen, horen, merken dat veel burgers zich niet vertegenwoordigd voelen. De opkomst bij verkiezingen daalt al jaren. Veel mensen stemmen niet meer of op zogenaamde protest- en/of populistische partijen. Ook lees je steeds vaker dat partijen die op ‘het pluche’ terecht komen allemaal ongeveer hetzelfde beleid gaan voeren; beleid dat vaak haaks staat op eerder gedane verkiezingsbeloften. Ook zie je overal in Nederland dat er geëxperimenteerd wordt met andere manieren om de vermeende kloof tussen burgers en ‘politiek’ te verkleinen. De bouwgesprekken zijn kortom al begonnen; maar er zouden er nog veel meer georganiseerd kunnen worden.
Leidinggeven
In veel bedrijven, instellingen en organisaties wordt afscheid genomen van een top-down manier van leidinggeven. Teams worden geacht zich zelf aan te sturen, verantwoordelijkheid te nemen voor de realisatie van het doel van de instelling. Leiddinggevenden dienen zich in deze transitie te beraden op hun rol.
Onderwijs
Alom gist het. Al jaren lang. Veel onderwijsgevenden, leerlingen, ouders en politici realiseren zich dat het onderwijs in deze 21e eeuw aangepast zal moeten worden. Bij steeds meer mensen groeit het inzicht dat ‘het onderwijs’ niet zo zeer moet voorbereiden op een toekomstige baan, maar eerder op ‘het leven’. In een onzekere wereld. Waarin werk een ‘bezigheid’ wordt waarin je jezwlf continue zult moeten aanpassen. Meebewegen met nieuwe ontwikkelingen. Ook wordt steeds vaker de vraag gesteld of betaald werk zo’n belangrijke plek in het leven van mensen zal blijven spelen als nu.
Vier ‘houdingen’ om met deze onderwerpen om te gaan:
1. Volwassen <-> Onvolwassen
2. Ratio <-> Gevoel (Systeem 1 en Systeem 2 van Daniel Kahneman)
3. Empathisch <-> Egocentrisch
4. Toeval <-> In control zijn (‘De sluier van onwetendheid‘ van John Rawls)
Ieder mens beweegt zich op deze schalen. Niemand is louter het één of het ander. En het varieert ook met het onderwerp, de situatie waarin je terecht komt. Evident lijkt me dat we allemaal proberen te streven naar een volwassen houding, gedrag. Waarbij we minder afgaan op ons gevoel en ons iets-je empathischer gaan opstellen. Niet altijd, continue. Mensen zijn geen heiligen. Realiseer je ook dat het leven van toevalligheden aan elkaar afhangt. Dat kortom niet alles wat je bereikt (hebt) aan jezelf ligt.
Tot slot – drie citaten
Kevin Levie
Op donderdag 21 januari deed Ariejan Kortweg in zijn column in De Volkskrant verslag van een gesprek dat hij met deze Rotterdammer had. Kevin Levie was voorzitter van de lokale SP-afdeling. Die teleurgesteld is geraakt in het topkader binnen zijn partij. Hij blijft weliswaar lid maar brengt op zijn manier onder woorden dat ook hij niet meer gelooft in het links-rechts denkkader. Twee citaten:
‘Volgens de SP is de werkelijke tegenstelling nog steeds die tussen arm en rijk. Discriminatie, racisme, seksisme, feminisme, homohaat, internationale solidariteit – alles wat buiten de klassiek-socialistische kaders valt, wordt genegeerd. Uit angst daarmee mensen af te schrikken.‘ ()
Toen Levie er zijn twijfeld over de koers wilde delen, werd de microfoon uitgezet.
Eric van ‘t Zelfde
Deze man kent u wellicht van een Tegenlicht-uitzending: Superschool. Waarin hij naar voren komt als een bevlogen directeur van een middelbare school in een achterstandswijk in Rotterdam. Met zijn enthousiasme en inzet slaagde hij er in het niveau van zijn school omhoog te trekken. In Trouw werd hij zaterdag 23 januari 2016 aan het woord gelaten in de rubriek ‘Levenslessen’. Op zeker moment merkt hij op:
Ik werd rechts genoemd, omdat ik altijd veel heb geëist van leerlingen en docenten.
Lucas de Man
Door een gelukkige samenloop kon ik vrijdag in Pakhuis de Zwijer in Amsterdam een ingelaste performance lecture van theatermaker Lucas de Man bijwonen. Een Engelstalige voorstelling: In Search of Europe. Tijdens deze twee uur durende ‘voorstelling’ annex gesprek met de zaal stipte hij veel onderwerpen aan waarover de komende jaren op verschillende plekken in binnen- en buitenland (zeg maar: Europa) gesproken moet worden. Lucas de Man noemde de term ‘bouwgesprek’ niet, maar zal zich ongetwijfeld herkennen in de zin dat ‘het debat dood is’ en dat we op zoek moeten naar andere vormen.
Hij merkte ergens aan het eind wel snedig op dat er niet alleen gepraat moet worden: “Not only blabla maar also boem boem“. En nog later, bijna aan het eind: “Laten we gaan struikelen“. Fouten maken hoort er bij.
Citaat 327 (vrijdag 22 – zondag 24 januari 2016)
Homepage Citaten 2016
