Maandagavond 28 november 2016 vond in het gemeentehuis van Oss een door Brabants Dagblad en bibliotheek georganiseerd debat plaats.
Democratie
Een debat onder de noemer Nederland Leest. Een landelijke campagne om mensen te stimuleren boeken te lezen en over die leesstof met elkaar van gedachten te wisselen. Deze campagne is in 2006 begonnen. Tien seizoenen lang draaide het telkens om één schrijver en één boek (Frank Martinus Arion, Hella Haasse of Theo Thijsse). Dit jaar is die campagne omgebouwd tot een thema: democratie. Leden van de bibliotheek mogen in het kader van Nederland Leest in de bibliotheek een gratis boek komen ophalen. Dit jaar moest men kiezen uit Heer van de vliegen van William Golding, Liefde en schaduw van Isabel Allende of Morten van Anna Levander. Boeken waarin het gaat over het al dan niet functioneren van de democratie.
Lokale democratie
In heel Nederland sluiten bibliotheken op hun eigen manier bij het bewuste boek, schrijver en/of onderwerp aan. In onze regio Noord Oost Brabant hebben we er voor gekozen om het thema democratie om te buigen tot het functioneren van de lokale democratie. In dat verband hebben we een stembiljet ontworpen en door bezoekers laten invullen. Op papier én digitaal. Inmiddels hebben ruim vijftienhonderd mensen gestemd. Begin december maken we de balans op. Op het stembiljet kunnen mensen onder meer aangeven welke thema’s lokaal door de politiek onvoldoende worden ‘opgepikt’. Ruim zeshonderd personen gaven op hun stembiljet een bepaald onderwerp aan. Vaak werden zaken genoemd die je onder de noemer ‘zorg’ kunt scharen. Vele mensen maken zich daarover zorgen.
Openbare bibliotheek en debatteren
Het is geen toeval dat op landelijk bibliotheekniveau is besloten om Nederland Leest om te bouwen tot het centraal stellen van een thema. Bibliotheken organiseren van oudsher lezingen. Een min of meer deskundig persoon spreekt dan over een bepaald onderwerp. Bezoekers kunnen (meestal na de pauze) vragen stellen. Dit soort bijeenkomsten kun je echter geen debat noemen. Toch willen bibliotheken zich meer op dit terrein gaan begeven. Het is een andere manier om mensen te informeren en past daarmee ook binnen de taakopvatting van de openbare bibliotheek. Alleen zijn ‘we’ het nog niet gewend. We moeten het leren. Ervaring opdoen.
Vorig jaar organiseerde de Bibliotheek Oss in de verkiezingscampagne voor de gemeenteraadsverkiezingen van 2015 een zogenaamd verkiezingsdebat in klare taal. Alle lijsttrekkers werden geacht die avond in klare taal uit te leggen waar ze voor stonden. Een geslaagde avond.
Kort na dit debat in klare taal kwam Nederland Leest met haar nieuwe formule: een onderwerp naar voren schuiven waarover lokaal gedebatteerd kan én moet worden. Die handschoen namen we in onze regio op. Organiseerden kort na de zomer een workshop, waar bibliothecarissen bijgepraat werden over het organiseren van een debat. En vooral hoe belangrijk het is om goede stellingen te bedenken. Dat hebben we geweten.
Stellingen bedenken
Een debat staat of valt met stellingen. En deelnemers. Na het debat van gisteravond in Oss is duidelijk dat het lastig is goede stellingen te bedenken. In de aanloop naar het debat in Oss hebben verschillende collega’s zich samen met mij over die stellingen gebogen. En uiteindelijk zijn er met de beste bedoelingen vier komen bovendrijven. Met de wijsheid van nu, moet na gisteravond de conclusie zijn dat drie van de vier niet goed (genoeg) waren. Het is een vak, stellingen maken. We moeten nog veel leren. Aan de andere kant is het ook een leermoment. Ervaringen die we kunnen gebruiken om het de volgende keer beter, anders te doen.
Een mislukte avond?
Was het daarom gisteravond een mislukte avond? Geenszins. De opkomst was om te beginnen niet slecht; ruim vijftig deelnemers. Onze debatleidster, journalist Petra van Hout, sloeg zich kranig door de avond heen; wist er al improviserend de gang in te houden en liet veel burgers aan het woord. Onze gasten, wethouder René Peters en oud-politicus Jan Marijnissen, deden goed mee maar lieten af en toe duidelijk merken dat onze stellingen niet scherp genoeg waren. Of dat de manier waarop we het debat organiseerden anders had gekund. Volop leermomenten en punten waarop we het een volgend keer anders kunnen gaan doen. Ik vermoed dat velen met mij de column van Brabants Dagblad-journalist Jaap van der Doelen het hoogtepunt van de avond vonden. Een scherp geformuleerd verhaal dat een breder publiek verdient. Hieronder staat de volledige tekst. Achteraf gezien hadden we deze column moeten gebruiken als startpunt voor een deel van het debat.
Democratie – Jaap van der Doelen
Vaak heb ik me afgevraagd, hoe het mij vergaan zou zijn als ik geleefd had in de Tweede Wereldoorlog. Want hoe vreselijk en gewelddadig ook, zulke wanstaltige tijden geven je wel een duidelijk wereldbeeld. Alle grijstinten vallen weg tegen de achtergrond van de strijd. Één strijd van twee kanten: goed en fout. Bij diverse boeken en verhalen, dagdroomde ik heimelijk over mezelf als verzetsheld. Een bloedstollend spannend leven zou dat geweest zijn, waarin ik me vol passie in clandestiene acties stortte, in de zekerheid dat ik aan de goede kant stond. Het zou te ver gaan om te zeggen dat ik jaloers was op de spanning en morele helderheid die de oorlog hen bood -ook als kind begreep ik heus wel dat zulke tijden niet iets waren waarin je wenst te verzeilen- maar van een naïeve romantisering was zeker sprake.
Inmiddels leven we met bijna heel de westerse wereld in het Duitsland van de jaren ‘30, en is er van die romantisering niets meer over. “Oh, God, begint ie de avond nou met de wet van Godwin?” denkt u wellicht -de wet die zegt dat als een discussie lang genoeg duurt, het onvermijdelijk over de Tweede Wereldoorlog gaat- waarop het antwoord is: “ja, dan hebben we dat maar vast gehad”. Want het lijkt misschien overdreven, en we herhalen al 70 jaar in koor het mantra “dit nooit meer”, maar ondertussen hebben we een Amerikaanse president wiens staf openlijk pleit voor de mogelijkheid van interneringskampen voor miljoenen hun landgenoten, en de opsluiting van Amerikaanse Japanners tijdens de Tweede Wereldoorlog daarbij als precedent noemt. En in ons eigen land, hebben we ondertussen een koploper in de peilingen die moslims in Nederland een aparte status voor de wet wil geven, hun gebedshuizen verbieden en sluiten wil en een verbod op hun heilige boek in wil stellen. Wil zoiets uit te voeren zijn dan zal hij de politie van deur tot deur moeten sturen om uw boekenkast te controleren, zodat de staat zich ervan kan verzekeren dat u geen foute boeken heeft staan of naar de verkeerde God bidt.
Terwijl ik het uitspreek, klinkt het nog steeds als onmogelijk, overdreven toekomstbeeld. Zo ver zal het toch niet komen? Maar het is het toch echt het partijprogramma van wat waarschijnlijk de grootste partij van ons land gaat worden. Een partij die bovendien geen leden kent, om de standpunten en richting van de vereerde leider niet te vertroebelen. Die partij kan vrijheid in de naam hebben, maar wij zij voor pleiten heeft daar bar weinig mee te maken. Ze vinden zelf dingen bij de naam noemen nogal belangrijk, dus laten we dit in dit geval ook maar doen: waar zij voor pleiten, is fascisme.
Want de basisprincipes om democratie te laten slagen, werden tijdens de Franse revolutie kernachtig in drie woorden gevat: “Liberté, egalité et fraternité” oftewel vrijheid, gelijkheid en broederschap. Democratie eist dat we daar boven al onze onderlinge verschillen in blijven geloven. In 1835 schreef de de Fransman Alexis de Tocqueville al over dat geloof dat democratie vereist, in wat nog altijd als een standaardwerk over de toen nog nieuwerwetse staatsvorm gezien wordt; Democratie in Amerika. “Despotisme kan regeren zonder geloof daarin, maar vrijheid niet”, waren zijn woorden.
Voor een democratie hebben we de vrijheid nodig ideeën uit te wisselen zonder angst voor vervolging, de gelijkwaardigheid om daar allemaal aan deel te mogen nemen en de broederschap om ons ervan te verzekeren dat als een ander het niet met ons eens is, we dat niet direct als persoonlijke aanval opnemen. Democratie wordt ook wel eens een “tirannie van de meerderheid” genoemd, maar wordt pas echt een tirannie als die minderheid zich niet meer mag laten horen. Dat zou onze vrijheid beknellen, en de uitwisseling van ideeën vervolgens doen stokken. Haal één van de drie termen uit het Franse credo weg en het hele systeem dondert in elkaar.
Wat rechts-extremistische populisten bieden is niet gebaseerd op een terugkeer naar de democratische kernwaarden; eerder het tegendeel. Niet langer zijn we verenigd door het geloof dat democratische waarden essentieel zijn. Een aanzienlijk deel van onze samenleving wordt in plaats daarvan verenigd in angst voor een ‘ander’: Polen, Syriërs, moslims, negers, Joden, homo’s, mensen die ‘ons’ goede leven komen veranderen, of af willen pakken. Alsof de waarden waarvan we ooit dachten dat ze universeel hoorden en misschien ooit zouden zijn, nu ineens enkel geschikt zijn voor bepaalde bevolkingsgroepen. Om onze waarden te beschermen tegen hen die ze niet zouden delen, is de vrijheid van de pers, van meningsuiting en onze gelijkwaardigheid, ongeacht ras, geloof of seksuele voorkeur, ineens van ondergeschikt belang.
Maar als we zulke pijlers van onze maatschappij zelf al inleveren, wat blijft er dan precies over om te beschermen?
Een sterke, onafhankelijke pers bijvoorbeeld, is nodig als controlerend orgaan. Zonder dat kan een democratie niet functioneren. Een pers die zowel rechtse schreeuwers als linkse fantasten durft te corrigeren wanneer ze hun boekje te buiten gaan, en het publiek over hun woorden en daden informeert. Maar we kunnen het niet enkel van de pers af laten hangen. Het ongure vaarwater waar de democratie nu doorheen moet, eist van ons allemaal een actievere houding.
Social media onthouden iedere klik die er gedaan wordt, en bouwen daarmee een steeds uitgebreider gebruikersprofiel op. Dat profiel gebruiken ze om ieders nieuwsstroom op zijn of haar vermeende voorkeuren aan te passen. Daardoor worden we bij elke keer inloggen meer en meer bevestigd in ons eigen gelijk. In die stroom kan iedereen bovendien vrij publiceren – wat in principe heel democratisch lijkt- maar wanneer neppe nieuwsberichten zonder enige feitelijke basis, hetzelfde gewicht krijgen als stevig onderzochte, onderbouwde en journalistiek verantwoorde verhalen, beschadigen zij de controlerende kracht van de pers, en daarmee uiteindelijk de democratie. We moeten daarom zelf actiever het onderscheid maken tussen valide en invalide bronnen maken, want een op advertentie-dollars gericht algoritme zal het niet voor ons doen.
Eens in de vier jaar stemmen en er daarna niet meer naar omkijken is voor geen enkele burger nog een optie. Er zijn die politici die weinig op hebben met onze democratische vrijheden, maar het grootste gevaar is de stille meerderheid die daar zijn schouders bij ophaalt. Die onverschilligheid kunnen we ons namelijk niet langer permitteren. Willen we onze vrijheid, gelijkheid en broederschap behouden, dan zullen we onze democratische rechten actief moeten opeisen en omarmen. De democratie heeft namelijk de middelen in zich om zichzelf op te heffen, maar levert ons tegelijk de beste middelen haar te beschermen. Het debat kan vanavond dan ook niet vurig genoeg zijn, zolang iedereen boven alles zijn geloof in die noodzakelijke kernwaarden blijft delen.
Want “Despotisme kan regeren zonder geloof daarin, maar vrijheid niet.”
Jaap van der Doelen
Meer lezen?
Klik hier voor een artikel op website Brabants Dagblad, regio Oss: Columnist steelt show tijdens debat over lokale democratie in Oss
Klik hier voor de presentatie met daarin de vier stellingen (Slideshare)
Klik hier voor het dossier Nederland Leest 2016 van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken
Klik hier voor de landelijke site van Nederland Leest
Artikel in Brabants Dagblad, regio oss dinsdag 29 november 2016
Citaat 410 (dinsdag 29 november 2016) dank Jaap & Petra
Homepage Citaten 2016
