Moreel leiderschap. Het ethos geeft als het erop aankomt de doorslag.

Vorig najaar bekeek ik op zeker moment enkele fondscatalogi. Dat doe ik regelmatig. Digitale flyers waarin uitgevers hun nieuwe boeken aankondigen, opdat lezers, boekhandelaren en bibliothecarissen kunnen anticiperen op wat er aan zit te komen. Soms zitten daar grote verrassingen tussen, zoals dit keer in het najaarsaanbod van AUP, de Amsterdam University Press. Een kleine uitgever die vaak zeer interessante boeken uitbrengt.

Boeken die zelden door reguliere boekhandels worden ingekocht en daar neergelegd. Dat gaat niet op voor (onze) bibliotheken. Regelmatig schaffen zij iets van hen aan. Bijna altijd slechts één exemplaar; het zijn nooit bestsellers, waar veel belangstellenden voor zijn. Maar dat ontslaat ons niet van de plicht om ook dit soort, vaak specialistische boeken in de collectie op te nemen.

Drie keer bingo
Die ochtend in oktober sprong ik figuurlijk van mijn bureaustoel op toen ik zag dat AUP een boek van oud-ombudsman Alex Brenninkmeijer aankondigde: Moreel leiderschap. Bullsey. Onderwerp, titel en schrijver. Drie keer bingo.

Moreel leiderschap
Ik kan me vergissen maar ik vermoed dat Nederland als het ware smacht naar dít boek. Moreel leiderschap, in een tijd waarin je bij onze leiders (in politiek, bedrijfsleven en andere organisaties) van alles kunt aantreffen, maar geen moreel leiderschap.

Integendeel, we leven in een tijd waarin het overgrote deel van onze leiders als het ware holle vaten zijn (geworden). Technocraten die voor één ding gaan: korte termijn oplossingen. Bezig met anderen de maat te nemen. Hinderlijk vakmensen in de weg lopen en amper een idee (meer) hebben waar hun bedrijf of branche/sector ooit voor stond en mee bezig was.

Alex Brenninkmeijer
In zo’n wereld komt een boek uit van één van de meeste integere mensen die Nederland de laatste veertig jaar heeft voortgebracht: Alex Brenninkmeijer, de oud-Ombudsman. Iemand die als geen ander wist en weet wat er in de haarvaten van de samenleving zoal fout zat én zit. Die in mijn optiek na ruim tien jaar trouwe dienst als het ware weggewerkt werd uit Den Haag. Té kritisch. Kreeg een nieuwe functie binnen de Europese Unie; werd lid van de Europsese Rekenkamer. Ook belangrijk, maar ik vermoed dat velen in Den Haag en omstreken blij zijn dat hij weg is.

Beschikbaar voor een lezing?
Dezelfde dag informeerde ik bij AUP of Alex Brenninkmeijer beschikbaar was voor een spreekbeurt in onze regio. Die poging lukte niet écht; eind oktober deed ik een hernieuwde poging. Die mislukte wederom. Waarom? Omdat AUP sinds die eerste poging besloten had om het boek niet meer te gaan uitbrengen. Het paste niet meer in hun fonds en al het reeds gedane werk (opmaak cover, editing et cetera) namen ze voor lief. Ze gaven wel aan dat ze bezig waren het boek bij een andere uitgever onder te brengen; maar ze wisten op dat moment nog niet hoe dat zou aflopen.

Diezelfde dag stuurde ik nog een papieren brief naar Alex Brenninkmeijer. In Luxemburg, waar zijn kantoor is gevestigd. Daar heb ik tot nu toe nog geen antwoord op gehad.

Het nieuwsweekend
Zaterdagmorgen staat bij ons thuis altijd NPO Radio 1 aan, Nieuwsweekend (vroeger de Tros nieuwsshow). Een ritueel. Mieke van der Weij en Peter de Bie ontvangen meestal tien gasten; een per kwartier. Bijna iedereen die langskomt heeft iets in de aanbieding, een nieuw boek, een cd, een tentoonstelling, een activiteit. Zo wordt je wekelijks over uiteenlopende, vaak actuele thema’s op een prettige manier bijgepraat.

Drie keer raden wie er zaterdag 19 januari 2019 zat? Alex Brenninkmeijer. Die vertelde over zijn nieuwe boek: Moreel leiderschap. Is vanaf deze week beschikbaar.

Maandag heb ik Prometheus, zijn nieuwe uitgever, benaderd of hij open staat voor een spreekbeurt in Noord Oost Brabant.

Einde verhaal?
Nee, want Prometheus heeft nog niet gereageerd. Ik heb het boek besteld, maar nog niet gelezen. Wellicht vergis ik me en is het een waardeloos boek. Of heeft het een heel andere toon dan ik denk.

Groter denken, kleiner doen
Dat moge zo zijn, toch heb ik sinds zaterdagavond een idee om ‘het’ nog ‘groter’ te maken. Dat heeft met een ander boek-je te maken. Een dun boek, dat al enige weken op lezing lag te wachten: Groter denken, kleiner doen van Herman Tjeenk Willink. Een pamflet-achtig werkje dat je met gemak op een avond kunt uitlezen. Kristalhelder geschreven. Amper small talk over zijn eigen leven.

Herman Tjeenk Willink
Een stijl die naadloos aansluit bij hoe ik (en anderen) Herman Tjeenk Willink percipiëren. Een integere man die in zijn lange leven net als Alex Brenninkmeijer heel veel verschillende functies in het publieke domein heeft gehad; en al die tijd goed heeft opgelet. Was als broekie nauw betrokken bij kabinetsformaties, een tijdje (namens de PvdA) voorzitter van de Eerste Kamer en daarna vijftien jaar lang vicepresident van de Raad van State. Stond ook nog als informateur aan de wieg van het Kabinet Rutte III. Momenteel is hij (natuurlijk) minister van Staat.

Een terechte kleine bestseller
Zijn boek is in kleine kring een bescheiden bestseller. Terecht. Hier is een man aan het woord die veel heeft gezien en daar niet zomaar een mening over heeft. Je moet van goede huize komen om gaten in zijn bolwerk te kunnen schieten. Het zijn op een bepaalde manier open deuren, want anderen hebben ook op zaken gewezen die in onze complexe en democratische samenleving niet (meer) deugen.

Doof voor kritiek?
De grootsheid van Tjeenk Willink is dat hij die geluiden als het ware met elkaar weet te verbinden en met voorstellen komt om ‘de rot’ in onze democratische samenleving te gaan helen. Dat zal niet meevallen, weet Tjeenk Willink als geen ander. Politieke partijen sluiten zich (nog steeds, of meer?) op in regeerakkoorden. Zijn doof voor velen die met kritiek komen en wensen goedbedoelde adviezen van ‘buitenstaanders’ niet tot zich te nemen, laat staan er iets mee te doen.

Geen populist
En toch zal het moeten, tenzij we doorgaan met burgers vervreemden van ‘de politiek’ of ‘het rechtssysteem’. Volgens Tjeenk Willink wordt het hoog tij om ‘er’ iets aan te gaan doen. Hij zegt het bescheiden, maar de goede verstaander hoort de mokerslagen die hij uitdeelt. Er zit weinig meel in zijn mond.

Maar hij is –  hoe knap – absoluut geen populist die ‘het’ allemaal wel weet en vooral hoe ‘het’ nu verder moet. Nee, zijn boek is ook een groot pleidooi om het gesprek met ‘iedereen’ aan te gaan; niemand uit te sluiten. Te gaan luisteren naar ontevreden mensen en niet té vlug in de stuip van handelen te schieten. Meer nadenken, vooral groter, buiten de eigen filter bubbel kaders, en niet té snel en té veel ‘iets’ gaan doen.

Twee heren op een podium
Mijn idee is inmiddels om te proberen beide heren naar onze regio te halen.

Samen op het podium, in een grote schouwburg. Ik verwacht dat er in potentie honderden mensen op af kunnen komen. Nogmaals: onze tijd schreeuwt om integere mensen die een verhaal hebben waardoor je beter begrijpt wat er in de samenleving gaande is. Die met nieuwe vergezichten komen. Weg van het alledaagse geneuzel over procedures, op de winkel passende politici en leiders.

Sprekers waarvan je als toehoorder weet dat ze geen bijbedoelingen hebben (zoals herkozen worden, of nog meer winst maken ten koste van mens, omgeving en toekomst). Mensen die het abstracte en complexe van onze samenleving kunnen verbinden met voorbeelden uit het dagelijkse leven.

Sprekers die talloze malen tegen doven hebben aangepraat. Tegelijkertijd zijn het ook heren die mensen – die het om wat voor reden dan ook moeilijk hebben – niet naar de mond praten. Hen, noch ons, geen gouden bergen beloven; of met eenvoudige one trick pony-achtige oplossingen komen aanzetten. Waarom? Omdat zij weten dat een groot deel van de oplossingen die nodig zijn om uit onze mêlee te komen domweg ‘bloed, zweet en tranen’ zullen kosten.

Twee oude heren op een podium
Waar doet dit aan denken? Een poppenserie die in zijn tijd zeer populair was. Daar zaten de heren Statler en Waldorf. Niet op het podium, maar in het publiek. In een loge. Van waaruit ze commentaar op alles en iedereen gaven. Geboren mopperkonten. Alex Brenninkmeijer en Herman Tjeenk Willink kun je zó wegzetten. Misschien gaat het ook nog gebeuren. Komt goed van pas als je niet naar hun verhaal wenst te luisteren, noch iets met hun adviezen wilt gaan doen. Die heren zitten vooral in politiek en bedrijfsleven, maar vlak ook de heren in de mediawereld niet uit. YouTube

In do logo of in de zaal?
Ik zie het anders. Brenninkmeijer en Tjeenk Willink staan wat mij betreft op het toneel en de succesvolle, rijke en invloedrijke mensen zitten in de loges. Een symbolische plek, want daar omring je jezelf met gelijkgestemden. Niet-belangrijke mensen kunnen zo’n loge niet betalen en worden er ook niet voor uitgenodigd. Tóch zullen ze tijdens hun avondje uit dingen horen waar ze niets van moeten hebben. Zullen het waarschijnlijk à la Statler en Waldorf wegzetten als onzin. Veel gemopper. Niet open staan voor andere geluiden. Zelfgenoegzaam tot op het bot.

Tenzij er een wonder gebeurt
Het zou zomaar kunnen. Dat mensen die in control zijn het licht zien. Serieus gaan luisteren naar verhalen van slachtoffers en mensen als Brenninkmeijer en Tjeenk Willink. Beginnen te begrijpen dat ze op talloos veel terreinen verkeerd bezig zijn.

Het tijd wordt om een ingeslagen richting te verlaten. Te gaan luisteren naar een ander verhaal. Het gesprek aan te gaan met gele vestjes, klimaatactivisten, wanhopige zzp’ers, werkloze vijfenvijftigplussers, overwerkte en ondergewaardeerde ‘uitvoerders’ (een term van Herman Tjeenk Willink, denk aan onderwijzers, verpleegkundigen, vuilnismannen) et cetera.

Nog zo’n loge: Davos
Brenninkmeier en Tjeenk Willink zijn niet de eersten die met fundamentele kritiek komen op hedendaagse verschijnselen. Momenteel komen rond de drieduizend invloedrijke wereldburgers op het World Economic Forum in Davos samen. Hooggelegen in de bergen; een loge.

Mensen die voor een heel groot deel verantwoordelijk zijn voor de eerder genoemde mêlee waarin we als mens(heid) terecht zijn gekomen. Klimaatproblemen. Wanstaltige ongelijkheid. Migratiestromen. Op grote schaal ontduiken van belastingen door grote bedrijven en super wealthy people.

Hofnarren
Het ‘grappige’ is dat deze elite altijd criticasters uitnodigt. Die hen als een soort hofnarren voorhouden dat dingen verkeerd gaan en anders aangepakt zouden moeten worden. Greta Thunberg, de zestien jaar oude klimaatactiviste uit Zweden zal er zijn. En Rutger Bregman, de Nederlandse historicus die al ruim vijf jaar een pleidooi houdt om serieus te gaan kijken naar het basisinkomen als een manier om een haperend economisch systeem fundamenteel vlot te trekken.

Mariana Mazzucato
De belangrijkste criticaster lijkt me – vanaf hier – de Engels-Italiaanse econoom Mariana Mazzucato, die al jaren de vraag stelt of we niet heel anders moeten gaan kijken naar de vermeende positieve bijdrage van grote bedrijven aan de samenleving.

In haar tweede boek (De waarde van alles : onttrekken of toevoegen aan de wereldeconomie) gaat het over het onttrekken van waarde aan de samenleving. Dat doen in haar ogen veel bedrijven. Hun retoriek en marketingpower doet vermoeden dat ze héél belangrijk zijn.

Mazzucato betoogt dat het vaak precies andersom is. Ze onttrekken op grote schaal waarde aan de samenleving. En de leiders van die bedrijven vertonen – brugje naar Brenninkmeijer en Tjeenk Willink – weinig moreel leiderschap. The quick buck, daar draait het in eerste en laatste plaats om. De rest – zeg: hun werknemers, hun klanten, de omgeving, het nageslacht, ‘de aarde’ – doet er niet. En alle retoriek die ze bezigen staat haaks op hun daden. Woorden, geen daden. Greta Thunberg zei het op weg naar Davos als volgt:

Some people say that we are not doing enough to fight climate change.
But that is not true.
Because to “do not enough” you have to do something.
And the truth is we are basically not doing anything.

Sommige mensen zeggen dat we niet genoeg doen om de klimaatverandering te bestrijden.
Maar dat is niet waar.
Want om “niet genoeg te doen” moet je iets doen.
En de waarheid is dat we eigenlijk niets doen.

Deze regels zijn gericht tot die leiders, maar feitelijk – helaas pindakaas – tot ons allen. Feitelijk doen we er als samenleving amper iets aan.

Stel dat de mensen die rond dit tijdstip in Davos samen zijn gekomen écht gaan luisteren. Tja, dan ontstaat er een andere dynamiek. Stel dat die mensen groter gaan denken, en zich voornemen minder (kleiner) te gaan doen. Dat zij op een bepaald moment zich bij alles wat zij willen gaan doen zichzelf de vraag stellen wat het écht betekent voor hun klanten, werknemers en de toekomst.

Moreel leiderschap? Groter denken, kleiner doen.

Een wonder?
Of het gaat lukken? Beide heren op een podium, in onze regio? Misschien willen ze het niet. Kunnen ze het niet. Liggen ze elkaar niet. Geven ze de voorkeur aan de Randstad. Only time will tell. Ik ga het in ieder geval proberen. Lukt het niet? Jammer. Dan proberen we iets anders.

Ik moet bij dit idee denken aan een boek-je van Bas Heijne én de TrendRede 2017. In Staat van Nederland : een pleidooi (uit 2017) heeft hij het op zeker moment over de noodzaak om elkaar als burgers op relatief neutraal terrein vaker te gaan ontmoeten. Om met elkaar in gesprek te gaan over onze problemen en mogelijke oplossingen. Hij formuleert het zó:

Dus moeten we gebruikmaken van de instituties binnen de maatschappij om vorm te geven aan een onderbouwend publiek debat over grote vragen.

In diezelfde periode stonden in de (zevende) TrendRede deze twee zinnen:

Wat we nodig hebben is een Buitenveld. Waar iedereen uit de eigen cirkel treedt en de ander ontmoet op neutraal terrein.

Dat Buitenveld is dit jaar op een nader af te spreken avond een theater in de regio Noord Oost Brabant. Waar mensen van goede wil (dat wil zeggen: die bereid zijn uit hun eigen cirkel te treden) kennis kunnen nemen van de mening van twee vooraanstaande en integere heren.

Hoop dat het lukt, en u er bij kunt zijn. Anders beveel ik u van harte deze twee boeken aan.

Eén citaat uit Groter denken, kleiner doen
Als we gezamenlijk de fundamentele problemen waarvoor we staan werkelijk willen aanpakken, moeten we tegenwicht bieden tegen de sluipende uitholling van onze democratische rechtsorde. We zullen zelf positie moeten kiezen en onze stem verheffen, individueel en collectief, vanuit onze professie en als maatschappelijk betrokken burger. We zullen het debat over de grote vragen moeten aangaan en een toekomstperspectief ontwikkelen. (pagina 25-26)

Eén citaat uit Moreel leiderschap
Voor moreel leiderschap vormt ethos, de integere oriëntatie op onderliggende ethische of morele uitgangspunten en principes, een doorslaggevende factor. Als het om fundamentele morele uitgangspunten gaat, gebeurt dat meer principieel, als het om meer cultuurgebonden of persoonlijk ingegeven voorkeuren gaat meer gradueel. Uitgangspunt daarbij vormt de gelijkwaardigheid van ieder mens, niet de gelijkheid, omdat mensen nu eenmaal verschillen.

  Bij het maken van afwegingen is de ratio niet superieur aan pathos of ethos. Dat ik over morele  keuzes nadenk en woorden zoek voor mijn redenering, betekent niet dat die keuzes slechts rationeel te verantwoorden zijn. Moreel leiderschap ontwikkel ik door door een bewuste en weloverwogen bemiddeling tussen logos, pathos en ethos. Het ethos geeft als het erop aankomt de doorslag. Het schenden van ethos raakt mensen vaak diep, waardoor pathos geactiveerd wordt. Een beroep op de logos van regels, protocollen en procedures kan ontaarden in een machtsargument dat verdere reflectie op pathos en ethos dood kan slaan. (pagina 228-229)

Citaat 571 (dinsdag 22 januari 2019)
Homepage Citaten 2019