Hoe kunnen we in politiek duistere tijden ervoor zorgen dat menselijkheid niet opnieuw een hersenschim wordt?’
Een zin van ruim vijftig jaar geleden.
Duistere tijden
Filosoof en schrijver Joke Hermsen citeert deze zin in het begin van haar nieuwe boek niet zomaar.
Zij ziet – samen met andere maatschappij-volgers – alom voorbeelden dat we in duistere tijden leven en dat er aan democratische verworvenheden geknibbeld wordt. Denk aan Brexit, Donald Trump, Polen, Hongarije, Turkije, India, China, the Frightful Five (Amazon, Apple, Facebook, Google & Microsoft) en ontwikkelingen in ons eigen land. Even verderop schrijft zij in Het tij keren:
Duister wordt de wereld als mensen er geen gezamenlijke verantwoordelijkheid meer voor voelen, zich alleen om hun individuele belang bekommeren en de politieke sfeer dusdanig wantrouwen dat zij deze de rug toekeren. Het gevaar van een dergelijke depolitisering wordt () ook wel ‘wereldloossheid’ genoemd, die () vrijwel altijd tot een vorm van barbarij zal leiden. De vraag is in hoeverre we opnieuw in ‘donkere tijden’ terecht dreigen te komen nu nationalisme en xenofobie de kop opsteken, individualisme en kapitalisme hoogtij vieren en het vertrouwen in de politieke instituties steeds geringer wordt.
Joke Hermsen citeert eerst een zin van Hannah Arendt (uit haar boek Men in dark times uit 1968). Het lange citaat daarna, is van haarzelf.
Nieuw Licht
In Men in dark times zocht in 1968 filosoof Hannah Arendt ‘hulp’ bij uiteenlopende schrijvers, denkers en historische figuren.
Een van hen is Rosa Luxemburg. Die Joke Hermsen natuurlijk van naam kende, maar van wie ze nog ooit iets had gelezen. Dat deed ze daarna wel. En dat hielp haar over een dood punt heen.
Ruim anderhalf jaar eerder had ze ja gezegd tegen een uitnodiging van Frank Meester en Coen Simon. Dat zijn twee collega-filosofen die in 2016 met de reeks Nieuw Licht begonnen.
De formule houdt in dat zij een schrijver, denker, journalist vragen om een relatief lang geleden verschenen boek (opnieuw) te lezen, hun licht er over te laten schijnen en hun inzicht daarvan met lezers in een pamflet te delen.
Sinds het najaar van 2016 verschenen twaalf titels. Eerst bij Ambo Anthos, sinds het najaar van 2018 bij Prometheus.
De eerste titel uit de reeks Nieuw Licht was meteen bullseye. Inhoudelijk en qua sales.
Bas Heijne herlas een boek van Sigmund Freud (Het onbehagen in de cultuur, uit 1930) en maakte in Onbehagen : Nieuw Licht op de beschaafde mens duidelijk wat er aan onze huidige tijd schort. Het pamflet van Joke Hermsen sluit bijna naadloos bij dit eerste deeltje aan, maar ze vliegt het heel anders aan.
Mogen we hopen
Joke Hermsen liep echter vast in haar opdracht en toezegging. Frank Meester en Coen Simon wisten van haar fascinatie voor Hannah Arendt én de Franse filosoof Ernst Bloch, en vroegen haar zijn meesterwerk over Hoop (Das Prinzip Hoffnung, uit 1955) te herlezen.
Haar verslag werd al in 2017 aangekondigd, onder de titel Mogen we hopen : Nieuw Licht op de kracht van verbeelding. Maar tegen de zomer van 2018 was dat pamflet nog niet verschenen.
Heeft het zin om te hopen op een betere toekomst?
Het tij keren begint met de vraag die Meester en Simon in januari 2017 aan Joke Hermsen stelden. Die brief is later aangepast, omdat zij gaandeweg tot het besef kwam dat ze niet voldoende uit de voeten kon met de twee namen die de twee heren hadden aangedragen.
Al lijkt de geschiedenis zo vaak daadwerkelijk een eeuwige wederkeer van hetzelfde, met telkens opnieuw oorlog, onrecht, uitbuiting en geweld, de hoop op iets nieuws keert ook telkens weer terug. Is dat niet tegen beter weten in? Is de hopende mens hopeloos naïef? (pagina 9-10)
In jouw filosofische werk speelt het hoopvolle menselijke vermogen om opnieuw te beginnen een centrale rol. Je verwijst daarmee geregeld naar wat Hannah Arendt ‘nataliteit’ noemt, maar je haalt ook op verschillende plaatsen Ernst Bloch (1885-1977) aan, die zich met zijn Das Prinzip Hoffnung niet gauw uit het veld zou laten slaan door een tragisch verloop van de geschiedenis.(pagina 10)
Enkele regels verder blijkt dat Joke Hermsen vastliep en alleen verder kon door er een extra persoon aan toe te voegen
Je liet je gedachten daarover gaan en kwam, mede ingegeven door toenemende maatschappelijk onrust, tot het idee dat niet alleen Hannah Arendt en Ernst Bloch jouw gidsen moesten zijn bij de zoektocht naar een sprankje hoop voor deze tijd, maar ook het leven en werk van de revolutionaire denker Rosa Luxemburg (1871-1919). Bovenden ontdekte je verwantschap tussen Luxemburg en Arendt, juist als het gaat om de hoop en het maken van een nieuw begin. (pagina 10)
Nataliteit
Al in 2014 schreef Joke Hermsen over dit begrip, in Kairos : een nieuwe bevlogenheid. Met nataliteit bedoelt Hannah Arendt het unieke vermogen van de mens om opnieuw geboren te worden. Niet letterlijk, maar elk mens heeft dagelijks de kans andere wegen in te slaan, met iets nieuws te beginnen. Het ‘oude’ los te laten en ‘in te ruilen’ voor iets anders. Iets wat (opnieuw) geboren wordt draagt bijna per definitie de hoop in zich.
Rosa Luxemburg
Rosa Luxemburg is een Pools-Duitse vrouw die door velen nog steeds kortzichtig weggezet wordt als een communiste die kort na het einde van de Eerste Wereldoorlog samen met Karl Liebknecht werd vermoord. ‘Rote Rosa’ had ook iets te maken met de Spartacusopstand en de opkomst van de Weimar republiek.
Signaalwoorden (marxiste, opstand) die voorkomen dat mensen nog objectief naar deze vrouw, laat staan haar gedachtegoed willen of durven kijken. Anno 2019 weten we immers hoe de Russische revolutie van 1917 is verworden tot een dictatuur. Gemakshalve wordt vergeten dat Rosa Luxemburg al in 1918 en 1919 als een van de eersten in de gaten dat het in communistisch Rusland de verkeerde, niet-democratische kant opging. Ze was zeer kritisch over waar Lenin toen al mee bezig was. En was al dood voordat Stalin aantrad.
Hannah Arendt
Hannah Arendt was in de Verenigde Staten in de jaren vijftig en zestig (tijdens de Koude Oorlog dé grote tegenstander van communistisch Rusland) geen bange vrouw. Zij hield tientallen jaren na de moord op Rosa Luxemburg een warm pleidooi voor de grootsheid van haar gedachten, haar liefde voor de wereld en optimisme. Hoop, ondanks alles, zelfs in absoluut donkere tijden (zoals WWI) en wat daarna zou komen (het opkomend fascisme in Duitsland en Rusland). Rosa Luxemburg was op haar manier ook voor de duvel niet bang. Sprak zich midden in de militaristische jaren van de Eerste Wereldoorlog tegen al het oorlogsgeweld uit en zat daarvoor tijdens die oorlog drie jaar gevangen.
Amor mundi
Hannah Arendt had het niet alleen over ons vermogen om opnieuw te kunnen beginnen (nataliteit), maar ook over amor mundi, liefde voor de wereld. Beiden hoopvolle zaken. Hoop waarover ook Ernst Bloch nadacht en schreef.
In Het tij keren heeft Joke Hermsen het af en toe over Erenst Bloch, maar mondjesmaat. Ze maakt duidelijk dat wij in ‘onze duistere tijden’ waarin ‘menselijkheid wellicht weer een hersenschim wordt’ meer behoefte hebben aan de visies van Rosa Luxemburg en Hannah Arendt. Sterker: Joke Hermsen heeft een theaterprogramma gemaakt waarmee ze de komende maanden door Nederland trekt. Samen met Brenda Ottjes.
Op donderdag 23 mei 2019 staan beiden op uitnodiging van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken in cultuurpodium Groene engel in Oss. Een lezing die we afficheren onder de noemer Next Hope.
Toenemende maatschappelijke onrust
Joke Hermsen staat midden in de wereld en had het al in Stil de tijd : pleidooi voor een langzame toekomst (in 2009), Kairos : een nieuwe bevlogenheid (2014) en Melancholie van de onrust (2017) over een wereld die waarschijnlijk in één grote overgangsfase zit. En dat brengt allerlei gedoe, vragen en dilemma’s met zich mee.
Frank Meester en Coen Simon refereren in hun uitnodigingsbrief aan die complexe, verwarrende wereld. Het toeval wil dat tijdens het schrijven van Het tij keren in haar tweede vaderland (Frankrijk) les gilets jaunes opkwamen.
Rotondes en wegen werden in Frankrijk door mannen en vrouwen in gele hesjes bezet. Burgers die ‘het’ zat waren en zich vooral afzetten tegen de elites die uiteenlopende ‘dingen’ verkeerd zouden hebben gedaan. In haar boek betoogt ze dat de gele hesjes vooral snakken naar hoop. Hoop dat ‘het’ ooit weer eens beter zal gaan. Met henzelf, hun kinderen, hun omgeving.
Joke Hermsen maakt duidelijk dat het veel té gemakkelijk is om alle gele hesjes weg te zetten als rechtse (of linkse) extremisten. Hun grieven zijn zeer divers en de meeste deelnemers zijn niet gebonden aan politieke partijen of andere maatschappelijke organisaties. Kern is vooral dat de gele hesjes spontaan in opstand kwamen. Niemand stuurde hen aan. De spreekwoordelijke emmer liep over, zoals ooit in juli 1789.
Spontaniteit
Joke Hermsen las Rosa Luxemburg in het najaar van 2018. Toen overal in Frankrijk spontaan gele hesjes opstonden. En Rosa Luxemburg – zo ontdekte Joke Hermsen – betoogt dat een volksopstand altijd spontaan ontstaat. Ook haalt zij een jonge Franse schrijver aan (Édouard Louis) die deze opstand voorzag:
Tijdens zijn Gidslezing (oktober 2018) in een uitverkocht Paradiso in Amsterdam betoogde Louis dat het neoliberale kapitalisme in combinatie met elitarisme en technocratie een onderklasse in Frankrijk heeft gecreëerd, die gedoemd is tot een mensonwaardig bestaan. Hij voorspelde dat dit tot grote politieke onrust zou leiden en zou daarin, overigens eerder dan hij zelf verwachtte, gelijk krijgen. Nog gene paar weken later zouden de eerste zogenaamde gele hesjes de rotondes bezetten. (pagina 15-16)
Een actueel pamflet
Aan alles kun je aflezen dat Joke Hermsen een actueel pamflet heeft geschreven. In haar eerdere boeken nam ze ook het maatschappelijk gedoe mee, maar hier is ze super actueel. Ze noemt Herman Tjeenk Willink. Die in zich in zijn Groter denken, kleiner doen : een oproep zeer kritisch uitlaat over de elites die ons land regeren en doof lijken voor kritische tegengeluiden. Shoshana Zuboff, een Amerikaanse hoogleraar die een zeer kritisch boek schreef over de macht van grote internetbedrijven (The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power). En de eerder genoemd Franse schrijver Edouard Louis, de klimaatjongeren en de opstand van de gele hesjes.
Next Hope
Onder de noemer NEXT nodigt de bibliotheek uiteenlopende sprekers uit die zich over een specifiek thema uit willen spreken. De achterliggende gedachte is dat we als samenleving in een overgangsfase zitten. We moeten noodgedwongen afscheid nemen van talloze zaken die niet meer optimaal functioneren, dan wel veranderd móeten worden. We zijn kortom op weg naar een next society en als bibliotheek zoeken we interessante sprekers die zich over een bepaald deelterrein willen uitspreken. Wetenschappers, denkers, journalisten, schrijvers. Soms gaat het over concrete onderwerpen (als onze economie, voedselsysteem, energievoorziening, water), een andere keer over immateriële zaken (democratie, media, waarden, religie).
De duo-lezing van Joke Hermsen en Brenda Ottjes op donderdag 23 mei 2019 in cultuurpodium Groene engel wordt door henzelf gebracht als Amor mundi : liefde voor de wereld. Prima. Als bibliotheek willen we er ook het label Next Hope aan koppelen.
Enkele door Joke Hermsen geciteerde zinnen van Hannah Arendt en Rosa Luxemburg
‘Als er voortdurend tegen mensen wordt gelogen, dan is de consequentie dat ze op een gegeven moment niets meer geloven. En als mensen niet langer iets kunnen geloven, dan kunnen zij zich ook geen mening meer vormen, dan worden ze niet alleen beroofd van het vermogen te handelen, maar ook van het vermogen te denken. And with such people you can do what you please.‘ (HA, pagina 64)
‘Een openbare wereld die slechts een beperkte politieke vrijheid kent, is daarom zo armoedig, dor, schematisch en onvruchtbaar, omdat ze zich door de uitsluiting van het democratische principe van de levendige bron van alle geestelijke rijkdom en ontwikkeling afzondert.’ (RL, pagina 64-65)
‘Het is immers een onbetwist feit dat zonder een vrije, kritische pers, zonder ongehinderd vergader- en verenigingsleven juist de heerschappij van brede volkslagen volkomen ondenkbaar is. (RL, pagina 65)
‘Zonder algemene verkiezingen, ongehinderde pers en meningsvrijheid, kwijnt het leven in elk openbaar instituut, wordt het tot een schijnleven, waarin alleen de bureaucratie het bedrijvige element blijft. Het openbare leven slaapt in, slechts een handvol partijleiders dirigeren. () Zulke toestanden zullen een verwildering van het openbare leven nabij brengen.’ (RL, pagina 65-66)
‘Vrijheid alleen voor de aanhangers van de regering en de leden van de partij is geen vrijheid. () Vrijheid is altijd de vrijheid van andersdenkenden.’ (RL, pagina 66)
‘Eén enkele daad, en soms één enkel woord, kan iedere mogelijke situatie veranderen.‘ (HA, pagina 67)
‘Ons korte zich naar de dood spoedende leven zou onvermijdelijk slechts kunnen resulteren in de ondergang van alles wat menselijk is, indien wij niet het vermogen bezaten deze dodenmars te onderbreken en iets nieuws te beginnen, een vermogen dat ligt opgeslagen in het handelen, als om ons er voor altijd aan te herinneren dat mensen, al zijn zij sterfelijk, niet zijn geboren om te sterven maar om een nieuw begin te maken.’ (HA, pagina 68)
‘Voordat een revolutie plaatsvindt wordt deze als onmogelijk gezien, Nadien als onvermijdelijk.’ (RL, pagina 69)
‘De menselijke psyche herbergt, net als Thalatta – de eeuwige zee – alle mogelijkheden in zich: een dodelijke luwte en de razende storm, de ergste lafheid en het wildste heroïsme. De massa is altijd wat zij in overeenstemming met de tijd en de situatie moet zijn, en zij staat altijd gereed de sprong te wagen en iets heel anders te worden.’ (RL, pagina 79-80)
‘Wees realistisch. Denk het onmogelijke.‘ (Ernst Bloch, pagina 82)
‘Pas laat begon ik van de wereld te houden, en uit dankbaarheid wil ik mijn nieuwe boek daarom Amor mundi noemen.’ (HA, pagina 84) Titel werd later: De menselijke conditie (verscheen in 1958)
‘Ein guter Mensch zu sein, is uiteindelijk het enige wat telt.’ (RL, pagina 85)
‘Pas als we gezamenlijk over de wereld spreken, vermenselijken wij zowel wat zich in de wereld als in onszelf afspeelt.’ (HA, pagina 85)
‘Enthousiasme en kritisch bewustzijn, meer hebben we niet nodig.’ (RL, pagina 85-86)
Aanvulling zondag 10 maart 2019
Programmamaker en (voormalig) radioman Lex Bohlmeijer voert sinds jaren voor De Correspondent met uiteenlopende mensen gesprekken die als podcat op de website van De Correspondent worden geplaatst. Tijdens de ‘zomerdagen’ van februari 2019 sprak hij met Joke Hermsen. Maak een einde aan de tirannie van het tijdgebrek, betoogt deze filosoof (48 minuten)
Een prima aanvulling op haar boek en vol optimisme dat het ondanks allerlei negatieve ontwikkelingen toch ‘de’ goede kant uitgaat.
Citaat 580 (donderdag 9 maart 2019)
Homepage Citaten 2019
Één reactie op “Next hope: ‘Enthousiasme en kritisch bewustzijn, meer hebben we niet nodig’”
[…] Next hope: ‘Enthousiasme en kritisch bewustzijn, meer hebben we niet nodig’ […]