Identiteit kan gebruikt worden om verdeeldheid te zaaien, maar het kan tevens gebruikt worden om mensen te verenigen

Een avondje naar de film?
Vrienden vroegen of we zaterdag zin hadden mee naar de film te gaan. Zij wilden If Beale street could talk zien, maar die hadden wij al gezien. Dus zochten we een andere film uit die in hetzelfde filmhuis draaide. Een gokje. Had niets gelezen over Ray & Liz, maar zag in de aankondiging Birmingham staan.

Birmingham, een grote Engelse stad waar heel veel nationaliteiten samenleven. Ik was er vijf jaar geleden voor een internationaal bibliotheekfestival in de door Francine Houben gebouwde bibliotheek.

UK in the seventies
Birmingham is multicultureel op een schaal die we in Nederland amper kennen. Rotterdam, Utrecht en Amsterdam komen een beetje in de buurt. Maar dat thema kwam in deze bijzondere, wrange én prachtige film niet aan bod. Alleen in een bijzin, toen een van de hoofdrolspelers zich geringschattend over zwarte mensen uitliet. Logisch, want de film speelt ergens in het midden van de jaren zeventig, toen er nog lang niet zo veel mensen uit andere culturen leefden als nu.

Blanke sloebers aan de rand
Ray & Liz gaat over poor whites. Arme, blanke mensen aan de rand van de samenleving. Maar op een schaal die we in Nederland amper kennen. Een confronterende film over mensen die van hun leven één grote puinzooi maken. Je ontdekt als kijker niet waarom zij in deze situatie terecht zijn gekomen. Waarom zij zich zo dom gedragen. Hoe ze zo ver hebben kunnen afzakken. Zonder voice over getoond wat zich in dit gebroken gezin afspeelt.

Liz, Ray, Sid, Jason en anderen
De film draait om Liz (Elizabeth), een zeer dikke (obese), kettingrokende vrouw van rond de veertig die twee kinderen heeft. Om haar heen cirkelt buurman Sid, een man die werkloos is en niet van de drank kan afblijven. Dichtbij woont Ray (haar man) in een troosteloze eenkamerflat. Die flat verlaat hij nooit. Krijgt dagelijks van een onduidelijke maat drie anderhalve literflessen. Gaandeweg wordt duidelijk dat in die flessen geen cola zit. Ray is een échte alcoholist die alleen voor zijn drank leeft en geen behoefte meer heeft om zich onder de mensen te mengen.

https://www.youtube-nocookie.com/embed/u9kSbxwIiUg

Overleven, van dag tot dag
Liz brengt haar dagen door met legpuzzels maken, zeer veel roken en met trucjes proberen geldproblemen op te lossen. Wheelen en dealen. In huis lopen een hond en konijn vrij rond, er komen af en toe mensen langs die zich – tja, hoe zeg je dat – ratachtig gedragen.

Haar twee kinderen worden amper opgevangen en begeleid. De oudste is ongeveer twaalf jaar oud en weet zich zelf te helpen. Hij gaat naar school, maakt zijn huiswerk en is ‘de intellectueel’ van de familie. Die jongen groeit later uit tot een bekend fotograaf en cineast die deze film heeft gemaakt. Gebaseerd op zijn leven. Jason, de jongste is vijf jaar oud en op zijn manier ook al zeer zelfstandig.

Een cruciale scene
Moeder Liz noch haar bezopen vriend merken op dat deze Jason op een koude, winderige winteravond niet thuiskomt, maar de nacht doorbrengt in een schuurtje. Hij was de weg kwijt. Gelukkig ontdekt iemand hem en waarschuwt de instanties. Die treden op en plaatsen hem uit huis. De cruciale scene is – wat mij betreft – als iemand van een niet nader aangeduide hogere instantie komt melden dat haar jongste kind bij een pleeggezin zal worden ondergebracht én dat daarom haar uitkering gekort wordt; er is immers een mond minder te voeden!

Twee boeken
Haar vriend Sid maakt voordat die autoriteit dat vonnis uitspreekt de onsterfelijke opmerking dat hij denkt dat die meneer komt vertellen dat ze meer geld zullen krijgen. Bingo!
Wat mij betreft is Ray & Liz een levende illustratie van twee boeken.

Boeken die al in 2012 en 2013 verschenen. In De dag dat Peter de deur dichttimmerde : waarom mensen die onze hulp het hardst nodig hebben niet geholpen worden laat Albert Jan Kruiter zien dat probleemgezinnen omringd worden door talloze hulpverleners die allemaal gefocust zijn op hun eigen specifieke terrein (dieetadvies, opvoedtips, sollicitatietraining, leren lezen en schrijven, budgetteren) maar amper hun werk op elkaar afstemmen. In het boek draait het om een vergelijkbaar gezin als in Ray & Liz.

De kern van het betoog van Albert Jan Kruiter, oprichter van Instituut van Publieke Waarden, is dat mensen in kwetsbare posities vooral behoefte hebben aan geld. Geld dat zij zelf mogen uitgeven aan wat zij belangrijk vinden. Hun grootste zorg is hoe zij ’s avonds een maaltijd kunnen bereiden, de huur betalen of iets voor hun kinderen kopen. In Ray & Liz worden mensen neergezet die nog veel verder zijn af- of weggedreven. Iedereen die stelt dat zij meer geld moeten krijgen (van de overheid) zal echter verbaasd en verontwaardigd opveren. Dat is zinloos, weggegooid geld. Zij kunnen niet meer geholpen worden.

Bandbreedte
Tóch is dat wat Kruiter en anderen betogen. En werden een jaar later op hun wenken bediend toen het boek Schaarste : hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen van de Amerikaanse onderzoekers Sendhil Mullainathan en Eldar Shafir verscheen.

Een klassiek boek, waarin de schrijvers betogen dat elk mens in zijn of haar hoofd een bepaalde bandbreedte heeft. Een bandbreedte die maximaal honderd procent belast kan worden. Als je diep in de sores zit wordt bijna jouw gehele bandbreedte daardoor opgeslokt. Het vervelend bijeffect daarvan is dat er dan amper (band)ruimte overblijft om rationeel na te denken, laat staan te handelen.

Liz en Ray zijn daarvan levende illustraties. Ze zijn ver afgedreven van wat de meesten normale burgers normaal vinden. Zij zijn niet (langer) in staat om zichzelf als een spreekwoordelijke baron Von Munchhausen aan hun lot te onttrekken. De ambtenaar die komt vertellen dat ze met vijfentwintig pond worden gekort draagt – misschien met de beste bedoelingen – alleen maar bij aan een verheviging van hun ellende.

Richard Billingham
Regisseur Richard Billingham heeft in Ray & Liz scenes uit zijn eigen leven verfilmd. Hij was het oudste kind dat kans zag zich (via onder meer de bibliotheek!) aan deze ellende te onttrekken. Hij werd een geslaagd fotograaf en maakt nu zijn eerste echte speelfilm. Ondanks alles zit in de film ook (wrange) humor. Ook krijg je als kijker sympathie voor Ray, Liz en de andere losers in deze film. Empathie, compassie.

Richard Billingham is absoluut geen Ken Loach of Mike Leigh. Deze Britse regisseurs maken expliciet maatschappijkritische films. Films die je verontrusten en je impliciet oproepen ‘iets’ te gaan doen of te veranderen.

Ray & Liz geeft zonder enige twijfel ook een kritisch inkijkje in ‘de wereld, maar het ligt er niet dik bovenop. Geen woede op Margaret Thatcher of de Conservatieven die decennialang de welvaartsstaat in Engeland hebben afgebroken. Die conclusie mag je als kijker zelf trekken. Maar Billingham reikt hem absoluut niet aan. Nergens.

Hét is een film die oneerbiedig inzoomt op de incidenten. Ontluisterende taferelen krijg je als kijker te zien. Het straatrumoer. Het nieuws. “Kijk toch eens hoe domme, arme blanke mensen in Birmingham zo’n puinhoop van hun leven kunnen maken!” Het is als aapjes kijken in the zoo, maar – nogmaals – zeer integer gedaan. Zo integer dat je ondanks alles met deze prachtig gespeelde karakters mee gaat leven.

Mijn advies
Iedereen die links- of rechtsom in zijn werk te maken heeft met mensen aan de rand van de samenleving zou deze film met collega’s moeten gaan bekijken. Onderwijs, zorg, gemeente, woningbouw, schuldhulpverlening, verslavingszorg et cetera. En er daarna over doorpraten. Om te bezien of je als professional niet anders zou moeten gaan handelen.

Ook een film voor alle beleidsmakers die geloven dat burgers digitaal vaardig zijn; of dromen van de participatiemaatschappij.

Gele hesjes en andere bezorgde burgers
Deze film sluit ook naadloos aan bij een ander groot maatschappelijk thema: de gele hesjes. Dat zijn mensen die zich om uiteenlopende redenen grote zorgen maken over onze maatschappij. Mensen die zich slachtoffer voelen van de omstandigheden en zich boos de straat op begeven. Vooral in Frankrijk, maar in bijna alle westerse landen heerst bij veel meer bezorgde burgers eenzelfde sentiment. Het gevoel dat de elites hen op talloze manieren aan hun lot overlaten, terwijl zij het – daar aan de top – voor henzelf en hun naasten wel goed voor elkaar hebben.

Ray & Liz uit de film en Peter uit het boek van Albert Jan Kruiter zijn absoluut niet in staat om aan dit soort manifestaties deel te nemen. Zij zijn veel te ver weggezakt, lethargisch. Dat geldt niet voor de gele hesjes en andere burgers die zich op andere manieren verzetten. Of miljoenen mensen die zich aangetrokken voelen tot politieke partijen die als populistisch worden weggezet. Burgers die ietwat recalcitrant op partijen stemmen waarvan zij zelf weten dat ze onzin verkopen, maar er op stemmen om ‘een signaal af te geven’.  Alleen wordt er onvoldoende geluisterd en wordt het smeulende vuurtje daardoor steeds groter.

Een lezing in Nijmegen
Het toeval wil dat ik een dag later een lezing bijwoonde die bij deze film en dit onderwerp aansluit. Waarom zijn er in het Westen zoveel mensen die het gevoel hebben dat er niet meer naar hen geluisterd wordt. En mede daarom op partijen stemmen die hun situatie en problemen waarschijnlijk ook niet zullen oplossen; wellicht zelfs verergeren.

De Amerikaanse politicoloog en filosoof Francis Fukuyama was enkele dagen in Nederland. Om zijn nieuwste boek Identiteit :waardigheid, ressentiment en identiteitspolitiek te komen toelichten. Hij sprak in Amsterdam en Nijmegen en was te gast bij Buitenhof.

Saulus, Paulus?
Francis Fukuyama heeft iets weg van Paulus, die eerder als Saulus door het leven ging. In zijn Saulus-fase verkondigde Francis Fukuyama in 1992 ‘het einde van de geschiedenis’. In die tijd, enkele jaren na de val van het IJzeren gordijn, dacht hij samen met veel anderen dat het kapitalistische, liberale en democratische systeem had ‘gewonnen’. Van het communisme; een verstard, vermolmd economisch en maatschappelijk model.

Vanaf dan zou ‘eeuwig’ het liberale, democratisch model ‘regeren’ . Hoe anders liep het. Joegoslavië viel bloedig uit elkaar, 9/11, de oorlog in Irak, Al Qaida en Isis kwamen op, miljoenen stemden voor de Brexit en brachten Donald Trump aan de macht. Talloze voorbeelden dat er sindsdien weinig rust in de tent kwam. Integendeel. Anno 2019 leven we in zeer verwarrende tijden, waar aan talloze poorten wordt gerammeld.

Een sterke staat
Francis Fukuyama heeft dat ook gezien. Al veel eerder kwam hij terug op zijn standpunt dat ‘de geschiedenis voorbij was’. In de jaren negentig werd hij neergezet als een (neo)conservatief denker. Gisteren hield hij in De Vereeniging in Nijmegen voor pakweg duizend aanwezigen een warm pleidooi voor de welvaartsstaat. Dat we die kost wat koste in stand moeten houden, en door alle middenpartijen gesloopte onderdelen weer zouden moeten terughalen. Van Saulus naar Paulus.

Hij noemde expliciet trickle down economics. Het sprookje dat in de tijd van Margaret Thatcher en Donald Reagan opgang deed. Zorg als samenleving dat ondernemende mensen zo min mogelijk belasting hoeven te betalen over hun verdiensten, want op termijn zal dat geld als regen terugvallen naar de Rays en Lizzen van de samenleving. Fukuyama windt er geen doekjes meer om. Dat is niet gebeurd, zal niet gebeuren. Dat verhaal klopt niet. Alleen een sterke overheid kan zorgen dat iedereen in een samenleving meetelt en mee kan delen in wat gezamenlijk wordt verdiend.

Identiteit
Toch gaat zijn boek over iets anders. Hij constateert terecht dat het opmerkelijk is dat in slechte economische tijden (waarin de rijken steeds rijker en de meeste normale burgers niet rijker, maar eerder armer worden) linkse partijen electoraal niet geprofiteerd hebben. Eerder rechtse, populistische partijen.

Volgens Fukuyama hebben velen niet door dat mensen niet alleen voor hun eigen portemonnee stemmen. Zij zijn minder de homo economicus, waar veel economen nog steeds vanuit gaan. Integendeel, veel burgers maken zich zorgen over zaken die niet per se met geld te maken hebben. Identiteit, daar gaat het hij velen om. Juist bij mensen aan de onderkant van de samenleving. Zij constateren dat er té veel aandacht is voor de rechten van transgenders, vrouwen, zwarte mensen. Ten kost van hun zorgen. Zorgen die te maken hebben met de komst van immigranten, het outsourcen van banen naar lagelonenlanden, zzp-achtige constructies, geweld in de buurt, geld om energiemaatregelen te kunnen nemen et cetera.

Geluiden (van een Steven Pinker) dat het met de samenleving de goede kant opgaat worden niet geloofd; en zijn vaak ook niet waar. Dagelijks ervaren minder hoog opgeleide mensen de negatieve gevolgen van maatregelen waar zij niet om gevraagd hebben. Maar zijn bedacht door hoger opgeleiden, die ‘het’ beter weten en aan ‘hen’ niets gevraagd hebben. Van de weeromstuit worden ze balsturig en wenden zich tot populistische leiders. Maar dat is helaas niet genoeg. Artikel: Onttrekken of toevoegen (februari 2019)

Het tij keren?
Fukuyama sloot zijn avond in Nijmegen tijdens het vragen-‘uurtje’ af met een herhaald pleidooi om weer verkiezingen te gaan winnen. Helaas werkt het in een democratie niet anders. Pas als je de macht hebt kun je dingen veranderen. Ouderwets, maar helaas nog steeds waar.

Dat standpunt staat haaks op een ander pleidooi, om te gaan experimenteren met onze democratie. Proberen burgers meer te betrekken bij menings- en besluitvorming. David Van Reybrouck bepleit dat in Vlaanderen en ons land (boek: Tegen verkiezingen uit 2013). Filosoof Joke Hermsen sluit zich hierbij aan. In haar onlangs verschenen pamflet Het tij keren : met Rosa Luxemburg en Hannah Arendt.

In dat boek-je betoogt ze dat zij alom mensen ziet die in opstand komen. In beweging komen voor een andere samenleving, een andere richting. Fukuyama gelooft meer in ‘ouderwetse’ methoden. Vertel een helder, hoopvol verhaal en probeer via algemene verkiezingen veel stemmers achter je te verzamelen. Ik vermoed echter dat Francis Fukuyama het op veel punten eens zal zijn met het betoog van Joke Hermsen en haar pleidooi om te gaan luisteren naar de hoopvolle woorden van Hannah Arendt en Rosa Luxemburg.

Ik denk dat zelfs een voormalig conservatief denker inmiddels doorheeft dat het té gemakkelijk is om (vooral) Rosa Luxemburg weg te zetten als een communiste, en daarom niet naar haar te gaan luisteren.

Slotwoorden van Identiteit : waardigheid, ressentiment en identiteitspolitiek
Identiteit is het thema dat ten grondslag ligt aan veel van de huidige politieke verschijnselen, van nieuwe populistisch-nationalistische bewegingen en islamitische strijders tot de discussies die worden gevoerd op de campus van universiteiten. We zullen er niet aan ontkomen om over onszelf en onze samenleving na te denken in termen van identiteit. Maar we moeten niet vergeten dat de identiteiten diep in ons binnenste niet vastliggen en dat wij ze ook niet per se met onze geboorte hebben meegekregen. Identiteit kan gebruikt worden om verdeeldheid te zaaien, maar het kan tevens gebruikt worden om mensen te verenigen, zoals ook is gebeurd. Dat zal uiteindelijk de remedie zijn tegen de populistische politiek van nu. (pagina 230)

Citaat 581 (maandag 11 maart 2019)
Homepage Citaten 2019