Categorieën
Boeken Citaten The Time is Now

The time is now – Hersenen en gedrag

Hersenen en gedrag – boeken én e-books voor onze post-corona-times

Homo economicus?
U heeft waarschijnlijk onder een steen geleefd als u (nog steeds) denkt dat ‘de mens’ een rationeel wezen is; beter: een rationeel dier.

Tóch zijn er nog steeds mensen én wetenschappers die daar vanuit gaan. Sommige economen geloven nog steeds dat de mens een ‘homo economicus’ zou zijn. Terwijl door duizenden wetenschappers op tientallen terreinen bewijzen zijn gevonden dat ‘we’ ons het gros van de tijd niet bepaald rationeel door de wereld heen bewegen.

Integendeel, meestal doen we maar wat. Leven we op ‘ons gevoel’. Daar is op zich niet zo veel mis mee, want we slagen er als sociaal dier toch maar mooi aan de top van ‘de piramide’ op aarde te (blijven) staan. Nog wel.

Een klassieker
Ruim tien jaar geleden viel me op dat er verrassend veel boeken verschenen over hoe onze hersenen werken, en hoe dat leidde tot meer inzicht hoe mensen zich meestal écht gedragen. Het comité dat de Nobelprijzen uitreikt had dit ook in de gaten en gaf de Israëlische psycholoog Daniel Kahneman in 2002 de Nobelprijs voor … economie. Waarom?

Omdat zijn baanbrekende onderzoek naar hoe ons brein functioneert veel inzicht biedt in hoe mensen zich als ‘economische’ wezens door het leven heen bewegen. We zijn geen homo economicus, maar een wezen dat vooral geleid wordt door ‘ons gevoel’. Kahneman noemt dat Systeem 1. Dat is de baas; 95 procent van de tijd staat Systeem 1 ‘aan’. En slechts heel af en toe (5 procent) zetten we bewust Systeem 2 aan. Ons denkvermogen; waarmee we dingen tegen elkaar kunnen afwegen. Een bewuste beslissing nemen, en geen impuls volgen die ons Systeem 1 ons ‘opdraagt’.

Het boek van Daniel Kahneman – Ons feilbare denken – heeft helaas een nadeel: het is niet zo heel erg goed geschreven. Maar wel een klassieker. Ik heb de afgelopen jaren tientallen keren gezien dat andere schrijvers naar hem én dit boek verwezen. Het kan ook als e-book geleend worden.


Hoe mensen keuzes maken
In Nederland is de beroemdste hersenonderzoeker waarschijnlijk Dick Swaab. Hij is ook omstreden omdat hij zich als hersenwetenschapper over zaken inlaat waarover hij volgens andere wetenschappers (vooral filosofen) beter zijn mond kon houden. Swaab is een betaman die zich uitlaat over moraal, ethiek; op basis van wat hij over de mens en zijn hersenen heeft ontdekt.

Los daarvan kunnen zijn twee belangrijkste boeken (voor leken) als e-book geleend worden. Wij zijn ons brein : van baarmoeder tot Alzheimer (uit 2010) en Ons creatieve brein : hoe mens en wereld elkaar maken (uit 2016). Het zijn beide dikke pillen met een karrenvracht aan informatie. Aanbevolen, maar met mate.

Veel dunner is een boek van ene Will Tiemeijer, die bij de WRR werkt. In 2011 las hij zich op dit terrein in en deed daar in Hoe mensen keuzes maken : de psychologie van het beslissen verslag van. Als lezer wordt u kort en bondig (én goedgeschreven) bijgepraat over alle ins en outs van wat dit onderzoek zoal heeft opgeleverd én hoe deze inzichten vooral beleidsmakers kunnen helpen andere wegen in te slaan. Burgers en mensen anders te gaan benaderen. Mensen kiezen – nogmaals – meestal niet bewust. Alhoewel ze achteraf altijd zeggen dat ze iets bewust hebben gedaan. We worden als mensen vooral geleid door ons gevoel, onze omgeving … Het is niet anders. Ontluisterend wellicht. Zet het begrip vrijheid in een heel ander licht.

Bandbreedte
In 2013 borduurden twee Amerikaanse wetenschappers, Sendhil Mullainathan, een econoom én Eldar Shafir, een psycholoog, op dit onderzoek voort.

In 2013 komen ze in Schaarste : hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen met het beeld, het verhaal bandbreedte aanzetten. Elk mens heeft in zijn of haar hersenpan een bepaalde bandbreedte. Bij iedereen is die honderd procent, maar de een heeft er meer van dan de ander.

U kunt zich voorstellen dat die bandbreedte in beslag genomen wordt door omstandigheden. Dingen die de ‘schuld’ zijn van jezelf, maar natuurlijk evenzo door ‘dingen’ van buiten. Zaken waar je amper of geen invloed op hebt. Iemand met pleinvrees is gehandicapt, want altijd neemt die fobie een deel van zijn of haar bandbreedte in beslag.

Mullainathan en Shafir beschrijven de gevolgen van het minder worden van die bandbreedte; hebben het over schaarste. Door in- en externe ontwikkelingen, al dan niet door jouw eigen toedoen, heb je minder bandbreedte over. Bandbreedte om normaal te kunnen functioneren. Hoe minder vrije bandbreedte, des te minder kun je volwaardig meedoen.

Zij bepleiten dat beleidsmakers zich dat meer realiseren en daar in hun bejegening van kwetsbare mensen rekening mee houden. Het heeft weinig zin om een werkloze vrouw, die zich zorgen maakt over haar kinderen en of ze ‘s avonds wel een maal op tafel kan toveren, lastig te vallen met sollicitatietips voor de volgende dag. Die informatie komt niet aan. Haar hoofd loopt over, zit vol. Die stuurlui aan de wal zouden meer bezig moeten zijn om haar primaire problemen (inkomen, voedsel, een dak boven haar hoofd) op te lossen, voordat ze een sollicitatietraject in zouden gaan.
Schaarste is een vervelend én urgent boek voor professionals; uit allerlei sectoren. Er lopen helaas heel veel mensen in onze samenleving rond die – vaak buiten hun schuld – niet open staan voor goedbedoelde raad. Laten we ze helpen!

Onbehagen
Bas Heijne heeft zonder enige twijfel ook kennis genomen van dit soort boeken en onderzoek. Door een toeval werd hij gedwongen zich hierover uit te spreken. In 2016 benaderden twee (échte) filosofen hem. Of hij voor een nieuwe reeks niet een oude tekst zou willen herlezen, en er zijn licht over willen laten schijnen. Nieuw Licht heet deze reeks en inmiddels zitten we in het vierde seizoen.

Bas Heijne schreef het eerste deeltje: Onbehagen : Nieuw Licht op de beschaafde mens.

Voor dit essay (her)las hij een boek van Sigmund Freud, Het onbehagen in de cultuur uit 1930. Daarin poneert deze beroemde psychiater twee begrippen: het lust- en het realiteitsprincipe.

Verhip: Systeem 1 en 2 in een ander jasje. Die Kahneman-termen bezigt hij niet ,maar hij probeert wel een link te leggen met het hedendaagse gevoel van onbehagen dat bij veel burgers leeft. Hij constateert dat om allerlei redenen heden ten dage veel mensen niet altijd in staat zijn hun ongenoegen over bepaalde (in hun ogen) negatieve ontwikkelingen voor zich te houden. Sterker: mensen die zich zeer boos, lomp en ongearticuleerd laten ‘gaan’.

Hieronder staan tientallen titels. Ik wil nog kort noemen:
* Een compleet nieuw brein : waarom de rechterhelft van ons brein ons succesvoller maakt van Daniel H. Pink (uit 2015) boek en e-book
Het slimme onbewuste : denken met gevoel van Ap Dijksterhuis (uit 2007) boek
Menselijke gebreken voor gevorderden van Roos Vonk (uit 2011) boek
* De bonobo en de tien geboden : moraal is ouder dan de mens van Frans de Waal (uit 2013) boek en e-book

Een oudje
Een Zweedse wetenschapsjournalist, Tor Norretranders, had al vroeg in de gaten dat hersenonderzoekers met interessante dingen bezig waren. Daar deed hij als een van de eersten in 1991 verslag van. De Arbeiderspers had dat in de gaten en bracht in 2000 zijn Het bewustzijn als bedrieger : een mythe ontrafeld uit. Wellicht nu een curiositeit, maar ik las het toen met veel plezier en dit boek maakte me ontvankelijk om dit wetenschapsgebied te blijven volgen.

Een kinderfilm
Over dit brede onderwerp zijn honderden boeken verschenen. Dikke en dunne, moeilijke en makkelijke; en sommige zijn gewoon goed geschreven. Maar enkele jaren geleden maakten de Pixar studio’s een kinderfilm – Inside out – waarin je als kijker een prima beeld krijgt hoe het in ons aller hersenpan zoal aan toe gaat. Natuurlijk is het niet écht zo, het blijft een verhaal. Maar zo liefdevol en goed gedaan. Hartverwarmend. Hoe je meeleeft met de hoofdpersoon, een ‘wezentje’ in het hoofd van een ietwat triest meisje, en hoe dat wezentje continu strijd voert met andere ‘wezentjes’ (zeg gevoelens, neigingen, emoties) in dat hoofd én hoe die hoofdpersoon (Plezier) steeds het beste voorheeft met degene voor wie zij verantwoordelijk is, dat meisje: Riley.

(donderdag 8 april 2020)
Hans van Duijnhoven

Homepage The time is now

Must read E-books

#Hoe verandert internet je manier van …2011413
George Akerlof c.s.De economie van list & bedrog2017284
Adam AlterSuperverslavend2017352
Dan ArielyHeerlijk oneerlijk2012288
John BarghHet verborgen brein2018463
Sanne BlauwHet best verkochte boek ooit*2018202
Ori & Rom BrafmanOnderstroom2010231
Nicholas CarrDe glazen kooi 2014334
Nicholas CarrHet ondiepe2011327
Mark EarlsDe ultieme kudde2010416
Giovanni FrazzettoWaarom we voelen wat we voelen240352
Jaap van GinnekenHet enthousiasme virus2012208
Daniel KahnemanOns feilbare brein 2011527
Daniel LevitinEen opgeruimde geest2015524
Martin LindstromBrandwashed2012372
Leonard MlodinowStiekeme signalen2013311
Sendhill MullainathanSchaarste2013360
Cal NewportDiep werk2016268
Daniel H. PinkEen compleet nieuw brein2015223
Stefan van der StigchelZo werkt aandacht2016224
Dick SwaabOns creatieve brein2016560
Dick SwaabWij zijn ons brein2010480
Richard Thaler c.s.Nudge2015303
Paul ToughEen kwestie van karakter2015277
Frans de WaalDe bonobo en de tien geboden2013286
Frans de WaalEen tijd voor empathie2009311
Tim WuAandacht is het nieuwe goud2016432


Must read ‘gewone’ boeken

#Domheid, een menselijke gave2019352
George AkerlofAnimal spirits2009271
Roy F. Baumeister Wilskracht2012294
Edward BernaysPropaganda1928288
David BrooksHet sociale dier2011508
Ap DijksterhuisHet slimme onbewuste2007239
Charles DuhiggMacht der gewoonte2012383
Nir EyalHooked2015154
Nir EyalIndistractable2019301
Lone FrankDe vijfde revolutie2010348
Elke GeraertsAuthentieke intelligentie2019337
Elkhonon GoldbergHet sturende brein2010447
Eleanor Gordon-SmithStop met redelijk zijn2020192
Bas HeijneOnbehagen201693
Brittany KaiserDe datadictatuur2019416
Andrew KeenDe @-cultuur2008256
Herman KolkVrije wil is geen illusie2012186
Victor LammeDe vrije wil bestaat niet2010333
Jonah LehrerImagine2012288
Sonja LyubomirskyDe mythes van geluk2013317
Mark NelissenDarwin in de supermarkt2011190
Tor NorretrandersHet bewustzijn als bedrieger2000493
Denise de Ridder c.s.Nudging2019184
Marc SlorsDat had je gedacht! 2012201
Sam SommersWij zijn onze omgeving2012335
Jim StolzeAlgoritmisering, wen er maar aan!2019175
Michiel van StratenDagelijks irrationeel2018272
Stuart SutherlandIrrationaliteit2010335
Will TiemeijerHoe mensen keuzes maken2011130
Kris VerburghFantastisch!2007518
Roos VonkMenselijke gebreken voor gevorderden2011200

De overige E-books

Susan CainStil2012391
Brian ChristianEen wedstrijd in menselijkheid2011335
Koen DamhuisDe virtuele spiegel2012163
Trudy DehueDe depressie-epidemie2008322
Daniël C. DennettVan bacterie naar Bach en terug2017518
Dirk DraulansSamen voor ons eigen2012318
Hannah FryAlgoritmes aan de macht2018272
Malcolm GladwellUitblinkers2008343
Stine JensenDus ik ben2010237
Stine JensenDus ik ben weer2012190
Jelle JollesHet tienerbrein2016424
René KahnDe tien geboden voor het brein2011151
Roman KrznaricEmpathie2014320
Jaron LanierNee, je bent geen gadget2010271
Jaron LanierTien argumenten om je sociale media-acoounts …2018189
Aryan van der LeyDe pretparkgeneratie2013319
Ruben MerschOogklepdenken2012287
Ruben MerschWaarom iedereen altijd gelijk heeft2016271
Bennie MolsTurings tango2012222
Alex PentlandSociale big data2014328
Hans SchnitzlerHet digitale proletariaat2015175
Manfred SpitzerDigitale dementie2013288
Manfred SpitzerDigiziek2016406
Manfred SpitzerEenzaamheid2018256
Marleen StikkerHet internet is stuk2019256
Max TegmarkLife 3.02017496
Richard ThalerMisbehaving2018416
Paul VerhaegheIdentiteit2012256

De overige ‘gewone’ boeken

#De onvolkomenheid van de mens2019151
#Waarom we willen wat we willen2004472
Isaac AsimovIk, robot2017191
Lieke AsmaVrije wil2019280
Bram BakkerBlijf beter!2013160
Jacques BosHet ongrijpbare ik2013259
Johan BraeckmanDe ongelovige Thomas heeft een punt2011344
Brené BrownDe kracht van kwetsbaarheid2013273
Brené BrownDe moed van imperfectie2013167
Bill BrysonHet lichaam : een reisgids2019496
Matthew B. CrawfordDe wereld buiten je hoofd2015384
Alain De BottonStatusangst2004334
Dirk De WachterBorderline times2012294
Jan DerksenBevrijd de psychologie2012254
Jan DerksenHet narcistisch ideaal2009215
Ap DijksterhuisOp naar geluk2015304
Rolf DobelliDe kunst van het heldere denken2012200
Michiel van ElkDe gelovige geest2012271
Franklin FoerOntzielde wereld2017272
Allen FrancesTerug naar normaal2013318
Malcolm GladwellHet omslagpunt2001240
Seth GodinThe Icarus deception2012241
Sam HarrisDe vriije wil2017118
Marcel HeerinkZolang je robot maar van je houdt2013100
Marli HuijerDiscipline : overleven in overvloed2013204
Andrew KeenHow to fix the future2018330
Arjen KleinherenbrinkAlles is een machine2018275
Ray KurzweilDe singulariteit is nabij2011768
Ray KurzweilHet bouwen van een brein2013320
Andrea Britta MaierEeuwig houdbaar2017223
Eva MeijerDe grenzen van mijn taal2019142
Koert van MensvoortNext nature2019240
Ruben MerschVan mening verschillen2018192
Willem MiddelkoopPatronen van bedrog2018316
Evgeny MorozovOm de wereld te redden, klik hier2014447
Henny van der PluijmRechten en plichten van robots2013250
Matt RidleyDe rationele optimist2010445
Ken RobinsonHet Element2009269
Larry D. RosenIdentity2013288
Angela SainiSuperieur2020336
Marc SchuilenburgHysterie2019224
Nassim Nicholas TalebAntifragiel2013521
Clive ThompsonDe coders2019400
Carolien VaderHet begint met een idee2011179
Kris VerburghFantastisch!2007518
Paul VerhaegheOver normaliteit en andere afwijkingen2019112
Sidney VollmerOn/Off2017383
Jan Auke WalburgJong van geest2000174
Jan WalravenDe diefstal van de eeuw2018236
Shoshana ZuboffThe age of surveillance capitalism2018

The time is now, aflevering 2
Op vrijdag 10 april deed ik samen met collega Peter van der Wijst een poging enkele van bovenstaande boeken in een filmpje toe te lichten.

https://www.youtube-nocookie.com/embed/JrCd7yen01M

(dinsdag 7 april 2020-maandag 18 mei 2020)
Hans van Duijnhoven

Homepage The time is now

Door Hans van Duijnhoven

Bibliothecaris sinds september 1979. Werkzaam in de regio Noord Oost Brabant.

2 reacties op “The time is now – Hersenen en gedrag”

Geef een reactie

%d bloggers liken dit: