The time is now – Hersenen en gedrag

Hersenen en gedrag – boeken én e-books voor onze post-corona-times

Homo economicus?
U heeft waarschijnlijk onder een steen geleefd als u (nog steeds) denkt dat ‘de mens’ een rationeel wezen is; beter: een rationeel dier.

Tóch zijn er nog steeds mensen én wetenschappers die daar vanuit gaan. Sommige economen geloven nog steeds dat de mens een ‘homo economicus’ zou zijn. Terwijl door duizenden wetenschappers op tientallen terreinen bewijzen zijn gevonden dat ‘we’ ons het gros van de tijd niet bepaald rationeel door de wereld heen bewegen.

Integendeel, meestal doen we maar wat. Leven we op ‘ons gevoel’. Daar is op zich niet zo veel mis mee, want we slagen er als sociaal dier toch maar mooi aan de top van ‘de piramide’ op aarde te (blijven) staan. Nog wel.

Een klassieker
Ruim tien jaar geleden viel me op dat er verrassend veel boeken verschenen over hoe onze hersenen werken, en hoe dat leidde tot meer inzicht hoe mensen zich meestal écht gedragen. Het comité dat de Nobelprijzen uitreikt had dit ook in de gaten en gaf de Israëlische psycholoog Daniel Kahneman in 2002 de Nobelprijs voor … economie. Waarom?

Omdat zijn baanbrekende onderzoek naar hoe ons brein functioneert veel inzicht biedt in hoe mensen zich als ‘economische’ wezens door het leven heen bewegen. We zijn geen homo economicus, maar een wezen dat vooral geleid wordt door ‘ons gevoel’. Kahneman noemt dat Systeem 1. Dat is de baas; 95 procent van de tijd staat Systeem 1 ‘aan’. En slechts heel af en toe (5 procent) zetten we bewust Systeem 2 aan. Ons denkvermogen; waarmee we dingen tegen elkaar kunnen afwegen. Een bewuste beslissing nemen, en geen impuls volgen die ons Systeem 1 ons ‘opdraagt’.

Het boek van Daniel Kahneman – Ons feilbare denken – heeft helaas een nadeel: het is niet zo heel erg goed geschreven. Maar wel een klassieker. Ik heb de afgelopen jaren tientallen keren gezien dat andere schrijvers naar hem én dit boek verwezen. Het kan ook als e-book geleend worden.

Hoe mensen keuzes maken
In Nederland is de beroemdste hersenonderzoeker waarschijnlijk Dick Swaab. Hij is ook omstreden omdat hij zich als hersenwetenschapper over zaken inlaat waarover hij volgens andere wetenschappers (vooral filosofen) beter zijn mond kon houden. Swaab is een betaman die zich uitlaat over moraal, ethiek; op basis van wat hij over de mens en zijn hersenen heeft ontdekt.

Los daarvan kunnen zijn twee belangrijkste boeken (voor leken) als e-book geleend worden. Wij zijn ons brein : van baarmoeder tot Alzheimer (uit 2010) en Ons creatieve brein : hoe mens en wereld elkaar maken (uit 2016). Het zijn beide dikke pillen met een karrenvracht aan informatie. Aanbevolen, maar met mate.

Veel dunner is een boek van ene Will Tiemeijer, die bij de WRR werkt. In 2011 las hij zich op dit terrein in en deed daar in Hoe mensen keuzes maken : de psychologie van het beslissen verslag van. Als lezer wordt u kort en bondig (én goedgeschreven) bijgepraat over alle ins en outs van wat dit onderzoek zoal heeft opgeleverd én hoe deze inzichten vooral beleidsmakers kunnen helpen andere wegen in te slaan. Burgers en mensen anders te gaan benaderen. Mensen kiezen – nogmaals – meestal niet bewust. Alhoewel ze achteraf altijd zeggen dat ze iets bewust hebben gedaan. We worden als mensen vooral geleid door ons gevoel, onze omgeving … Het is niet anders. Ontluisterend wellicht. Zet het begrip vrijheid in een heel ander licht.

Bandbreedte
In 2013 borduurden twee Amerikaanse wetenschappers, Sendhil Mullainathan, een econoom én Eldar Shafir, een psycholoog, op dit onderzoek voort.

In 2013 komen ze in Schaarste : hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen met het beeld, het verhaal bandbreedte aanzetten. Elk mens heeft in zijn of haar hersenpan een bepaalde bandbreedte. Bij iedereen is die honderd procent, maar de een heeft er meer van dan de ander.

U kunt zich voorstellen dat die bandbreedte in beslag genomen wordt door omstandigheden. Dingen die de ‘schuld’ zijn van jezelf, maar natuurlijk evenzo door ‘dingen’ van buiten. Zaken waar je amper of geen invloed op hebt. Iemand met pleinvrees is gehandicapt, want altijd neemt die fobie een deel van zijn of haar bandbreedte in beslag.

Mullainathan en Shafir beschrijven de gevolgen van het minder worden van die bandbreedte; hebben het over schaarste. Door in- en externe ontwikkelingen, al dan niet door jouw eigen toedoen, heb je minder bandbreedte over. Bandbreedte om normaal te kunnen functioneren. Hoe minder vrije bandbreedte, des te minder kun je volwaardig meedoen.

Zij bepleiten dat beleidsmakers zich dat meer realiseren en daar in hun bejegening van kwetsbare mensen rekening mee houden. Het heeft weinig zin om een werkloze vrouw, die zich zorgen maakt over haar kinderen en of ze ‘s avonds wel een maal op tafel kan toveren, lastig te vallen met sollicitatietips voor de volgende dag. Die informatie komt niet aan. Haar hoofd loopt over, zit vol. Die stuurlui aan de wal zouden meer bezig moeten zijn om haar primaire problemen (inkomen, voedsel, een dak boven haar hoofd) op te lossen, voordat ze een sollicitatietraject in zouden gaan.
Schaarste is een vervelend én urgent boek voor professionals; uit allerlei sectoren. Er lopen helaas heel veel mensen in onze samenleving rond die – vaak buiten hun schuld – niet open staan voor goedbedoelde raad. Laten we ze helpen!

Onbehagen
Bas Heijne heeft zonder enige twijfel ook kennis genomen van dit soort boeken en onderzoek. Door een toeval werd hij gedwongen zich hierover uit te spreken. In 2016 benaderden twee (échte) filosofen hem. Of hij voor een nieuwe reeks niet een oude tekst zou willen herlezen, en er zijn licht over willen laten schijnen. Nieuw Licht heet deze reeks en inmiddels zitten we in het vierde seizoen.

Bas Heijne schreef het eerste deeltje: Onbehagen : Nieuw Licht op de beschaafde mens.

Voor dit essay (her)las hij een boek van Sigmund Freud, Het onbehagen in de cultuur uit 1930. Daarin poneert deze beroemde psychiater twee begrippen: het lust- en het realiteitsprincipe.

Verhip: Systeem 1 en 2 in een ander jasje. Die Kahneman-termen bezigt hij niet ,maar hij probeert wel een link te leggen met het hedendaagse gevoel van onbehagen dat bij veel burgers leeft. Hij constateert dat om allerlei redenen heden ten dage veel mensen niet altijd in staat zijn hun ongenoegen over bepaalde (in hun ogen) negatieve ontwikkelingen voor zich te houden. Sterker: mensen die zich zeer boos, lomp en ongearticuleerd laten ‘gaan’.

Hieronder staan tientallen titels. Ik wil nog kort noemen:
* Een compleet nieuw brein : waarom de rechterhelft van ons brein ons succesvoller maakt van Daniel H. Pink (uit 2015) boek en e-book
* Het slimme onbewuste : denken met gevoel van Ap Dijksterhuis (uit 2007) boek
* Menselijke gebreken voor gevorderden van Roos Vonk (uit 2011) boek
* De bonobo en de tien geboden : moraal is ouder dan de mens van Frans de Waal (uit 2013) boek en e-book

Een oudje
Een Zweedse wetenschapsjournalist, Tor Norretranders, had al vroeg in de gaten dat hersenonderzoekers met interessante dingen bezig waren. Daar deed hij als een van de eersten in 1991 verslag van. De Arbeiderspers had dat in de gaten en bracht in 2000 zijn Het bewustzijn als bedrieger : een mythe ontrafeld uit. Wellicht nu een curiositeit, maar ik las het toen met veel plezier en dit boek maakte me ontvankelijk om dit wetenschapsgebied te blijven volgen.

Een kinderfilm
Over dit brede onderwerp zijn honderden boeken verschenen. Dikke en dunne, moeilijke en makkelijke; en sommige zijn gewoon goed geschreven. Maar enkele jaren geleden maakten de Pixar studio’s een kinderfilm – Inside out – waarin je als kijker een prima beeld krijgt hoe het in ons aller hersenpan zoal aan toe gaat. Natuurlijk is het niet écht zo, het blijft een verhaal. Maar zo liefdevol en goed gedaan. Hartverwarmend. Hoe je meeleeft met de hoofdpersoon, een ‘wezentje’ in het hoofd van een ietwat triest meisje, en hoe dat wezentje continu strijd voert met andere ‘wezentjes’ (zeg gevoelens, neigingen, emoties) in dat hoofd én hoe die hoofdpersoon (Plezier) steeds het beste voorheeft met degene voor wie zij verantwoordelijk is, dat meisje: Riley.

(donderdag 8 april 2020)
Hans van Duijnhoven

Homepage The time is now

Must read E-books

#	Hoe verandert internet je manier van …	2011	413
George Akerlof c.s.	De economie van list & bedrog	2017	284
Adam Alter	Superverslavend	2017	352
Dan Ariely	Heerlijk oneerlijk	2012	288
John Bargh	Het verborgen brein	2018	463
Sanne Blauw	Het best verkochte boek ooit*	2018	202
Ori & Rom Brafman	Onderstroom	2010	231
Nicholas Carr	De glazen kooi	2014	334
Nicholas Carr	Het ondiepe	2011	327
Mark Earls	De ultieme kudde	2010	416
Giovanni Frazzetto	Waarom we voelen wat we voelen	240	352
Jaap van Ginneken	Het enthousiasme virus	2012	208
Daniel Kahneman	Ons feilbare brein	2011	527
Daniel Levitin	Een opgeruimde geest	2015	524
Martin Lindstrom	Brandwashed	2012	372
Leonard Mlodinow	Stiekeme signalen	2013	311
Sendhill Mullainathan	Schaarste	2013	360
Cal Newport	Diep werk	2016	268
Daniel H. Pink	Een compleet nieuw brein	2015	223
Stefan van der Stigchel	Zo werkt aandacht	2016	224
Dick Swaab	Ons creatieve brein	2016	560
Dick Swaab	Wij zijn ons brein	2010	480
Richard Thaler c.s.	Nudge	2015	303
Paul Tough	Een kwestie van karakter	2015	277
Frans de Waal	De bonobo en de tien geboden	2013	286
Frans de Waal	Een tijd voor empathie	2009	311
Tim Wu	Aandacht is het nieuwe goud	2016	432

Must read ‘gewone’ boeken

#	Domheid, een menselijke gave	2019	352
George Akerlof	Animal spirits	2009	271
Roy F. Baumeister	Wilskracht	2012	294
Edward Bernays	Propaganda	1928	288
David Brooks	Het sociale dier	2011	508
Ap Dijksterhuis	Het slimme onbewuste	2007	239
Charles Duhigg	Macht der gewoonte	2012	383
Nir Eyal	Hooked	2015	154
Nir Eyal	Indistractable	2019	301
Lone Frank	De vijfde revolutie	2010	348
Elke Geraerts	Authentieke intelligentie	2019	337
Elkhonon Goldberg	Het sturende brein	2010	447
Eleanor Gordon-Smith	Stop met redelijk zijn	2020	192
Bas Heijne	Onbehagen	2016	93
Brittany Kaiser	De datadictatuur	2019	416
Andrew Keen	De @-cultuur	2008	256
Herman Kolk	Vrije wil is geen illusie	2012	186
Victor Lamme	De vrije wil bestaat niet	2010	333
Jonah Lehrer	Imagine	2012	288
Sonja Lyubomirsky	De mythes van geluk	2013	317
Mark Nelissen	Darwin in de supermarkt	2011	190
Tor Norretranders	Het bewustzijn als bedrieger	2000	493
Denise de Ridder c.s.	Nudging	2019	184
Marc Slors	Dat had je gedacht!	2012	201
Sam Sommers	Wij zijn onze omgeving	2012	335
Jim Stolze	Algoritmisering, wen er maar aan!	2019	175
Michiel van Straten	Dagelijks irrationeel	2018	272
Stuart Sutherland	Irrationaliteit	2010	335
Will Tiemeijer	Hoe mensen keuzes maken	2011	130
Kris Verburgh	Fantastisch!	2007	518
Roos Vonk	Menselijke gebreken voor gevorderden	2011	200

De overige E-books

Susan Cain	Stil	2012	391
Brian Christian	Een wedstrijd in menselijkheid	2011	335
Koen Damhuis	De virtuele spiegel	2012	163
Trudy Dehue	De depressie-epidemie	2008	322
Daniël C. Dennett	Van bacterie naar Bach en terug	2017	518
Dirk Draulans	Samen voor ons eigen	2012	318
Hannah Fry	Algoritmes aan de macht	2018	272
Malcolm Gladwell	Uitblinkers	2008	343
Stine Jensen	Dus ik ben	2010	237
Stine Jensen	Dus ik ben weer	2012	190
Jelle Jolles	Het tienerbrein	2016	424
René Kahn	De tien geboden voor het brein	2011	151
Roman Krznaric	Empathie	2014	320
Jaron Lanier	Nee, je bent geen gadget	2010	271
Jaron Lanier	Tien argumenten om je sociale media-acoounts …	2018	189
Aryan van der Ley	De pretparkgeneratie	2013	319
Ruben Mersch	Oogklepdenken	2012	287
Ruben Mersch	Waarom iedereen altijd gelijk heeft	2016	271
Bennie Mols	Turings tango	2012	222
Alex Pentland	Sociale big data	2014	328
Hans Schnitzler	Het digitale proletariaat	2015	175
Manfred Spitzer	Digitale dementie	2013	288
Manfred Spitzer	Digiziek	2016	406
Manfred Spitzer	Eenzaamheid	2018	256
Marleen Stikker	Het internet is stuk	2019	256
Max Tegmark	Life 3.0	2017	496
Richard Thaler	Misbehaving	2018	416
Paul Verhaeghe	Identiteit	2012	256

De overige ‘gewone’ boeken

#	De onvolkomenheid van de mens	2019	151
#	Waarom we willen wat we willen	2004	472
Isaac Asimov	Ik, robot	2017	191
Lieke Asma	Vrije wil	2019	280
Bram Bakker	Blijf beter!	2013	160
Jacques Bos	Het ongrijpbare ik	2013	259
Johan Braeckman	De ongelovige Thomas heeft een punt	2011	344
Brené Brown	De kracht van kwetsbaarheid	2013	273
Brené Brown	De moed van imperfectie	2013	167
Bill Bryson	Het lichaam : een reisgids	2019	496
Matthew B. Crawford	De wereld buiten je hoofd	2015	384
Alain De Botton	Statusangst	2004	334
Dirk De Wachter	Borderline times	2012	294
Jan Derksen	Bevrijd de psychologie	2012	254
Jan Derksen	Het narcistisch ideaal	2009	215
Ap Dijksterhuis	Op naar geluk	2015	304
Rolf Dobelli	De kunst van het heldere denken	2012	200
Michiel van Elk	De gelovige geest	2012	271
Franklin Foer	Ontzielde wereld	2017	272
Allen Frances	Terug naar normaal	2013	318
Malcolm Gladwell	Het omslagpunt	2001	240
Seth Godin	The Icarus deception	2012	241
Sam Harris	De vriije wil	2017	118
Marcel Heerink	Zolang je robot maar van je houdt	2013	100
Marli Huijer	Discipline : overleven in overvloed	2013	204
Andrew Keen	How to fix the future	2018	330
Arjen Kleinherenbrink	Alles is een machine	2018	275
Ray Kurzweil	De singulariteit is nabij	2011	768
Ray Kurzweil	Het bouwen van een brein	2013	320
Andrea Britta Maier	Eeuwig houdbaar	2017	223
Eva Meijer	De grenzen van mijn taal	2019	142
Koert van Mensvoort	Next nature	2019	240
Ruben Mersch	Van mening verschillen	2018	192
Willem Middelkoop	Patronen van bedrog	2018	316
Evgeny Morozov	Om de wereld te redden, klik hier	2014	447
Henny van der Pluijm	Rechten en plichten van robots	2013	250
Matt Ridley	De rationele optimist	2010	445
Ken Robinson	Het Element	2009	269
Larry D. Rosen	Identity	2013	288
Angela Saini	Superieur	2020	336
Marc Schuilenburg	Hysterie	2019	224
Nassim Nicholas Taleb	Antifragiel	2013	521
Clive Thompson	De coders	2019	400
Carolien Vader	Het begint met een idee	2011	179
Kris Verburgh	Fantastisch!	2007	518
Paul Verhaeghe	Over normaliteit en andere afwijkingen	2019	112
Sidney Vollmer	On/Off	2017	383
Jan Auke Walburg	Jong van geest	2000	174
Jan Walraven	De diefstal van de eeuw	2018	236
Shoshana Zuboff	The age of surveillance capitalism	2018

The time is now, aflevering 2
Op vrijdag 10 april deed ik samen met collega Peter van der Wijst een poging enkele van bovenstaande boeken in een filmpje toe te lichten.

https://www.youtube-nocookie.com/embed/JrCd7yen01M

(dinsdag 7 april 2020-maandag 18 mei 2020)
Hans van Duijnhoven

Homepage The time is now