Als dit boek slechts een handvol mensen toerust om deel te nemen aan het debat over de toekomst van onze soort, heeft het zijn werk gedaan.

Vakantietijd, leestijd
De komende weken gaan ‘we’ weer lezen. Hebben het maanden laten sloffen, maar nu het vakantie is pakken we die heerlijke gewoonte weer op. Prima.

De keuze is reuze. In boekhandel en bibliotheek staan duizenden titels voor u klaar. En waarschijnlijk liggen er thuis ook nog niet gelezen boeken. Ook is er niets mis met herlezen.

Een leestip
Toch wil ik u op deze plek voor de zoveelste keer – wellicht tot vervelens toe – attent maken op een van dé boeken van deze eeuw. Grote woorden, maar ik meen serieus dat u Homo Deus : een kleine geschiedenis van de toekomst van de Israëlische historicus Yuval Noah Harari gelezen moet hebben.

In amper twee jaar tijd zijn van deze pageturner in Nederland ruim tachtigduizend exemplaren verkocht. Verder zullen ettelijke tienduizenden burgers dit boek via hun (plaatselijke) bibliotheek hebben geleend.

Wie weet: wellicht hebben drie à vierhonderd duizend landgenoten dit boek gelezen. Weten althans van het bestaan. Dat is een ‘mooi’ aantal, maar nog veel te weinig. Van zijn eerste boek (Sapiens : een kleine geschiedenis van de mensheid) zijn inmiddels (sinds verschijning in 2014) ruim honderd twintig duizend exemplaren verkocht.

Prima, maar Homo Deus is in mijn ogen vele malen urgenter.

Yuval Noah Harari
Yuval Noah Harari is een historicus van de grote gebaren, de grote lijnen.

In zijn eerste boek (Sapiens) schetst hij hoe de mens zich de laatste pakweg honderdduizend jaar heeft ontwikkeld. Hoe hij in die lange periode het gros van de tijd in kleine groepen rondtrok; als verzamelaar en jager.

Ruim tienduizend jaar geleden vonden ‘we’ de landbouw uit en gingen met anderen in kleine kernen samenwonen. Het trekken was voorbij. Ergens in die tijd ontstonden ook de goden en deden ‘de standen’ hun intrede (koning, geestelijkheid en volk). Zo rond 1500 lieten we die fase langzaam achter ons en gingen we wetenschappelijk nadenken.

De laatste driehonderd jaar is alles in een sneltreinvaart verder gegaan.

King of the world?
En nu – aan het begin van de 21e eeuw (in het Antropoceen) – staan wij aan de top van de (wereld)piramide. Wij mensen zijn ‘de baas’, hebben op aarde bijna alles en iedereen aan ons onderworpen en zijn hard bezig de wereld waar wij deel van uitmaken kapot te maken. Daar eindigt Sapiens en begint Homo Deus.

In Homo Deus voorziet Yuval Noah Harari dat we als mens tot een soort goden zullen uitgroeien.

Reeds in gang gezette wetenschappelijke ontwikkelingen (en ‘dingen’ die we nog niet weten, maar zonder enige twijfel op ons pad komen)  zullen – mits ze niet gestopt worden (door zoiets als een rotsblok dat op ons hoofd valt, een giga-pandemie of het ontploffen van een supervulkaan als Yellowstone) leiden tot mensen die als een soort goden zullen gaan leven.

De noodzaak van een verhaal
Hij bedoelt niet dat we een soort almachtige Wodan, Zeus, Jezus, Boeddha of Allah zullen worden. Gezellig met z’n allen op de Olympus, maar wel dat we krachten en mogelijkheden zullen krijgen die voorbehouden waren aan de goden. Goden die alleen in de (vaak prachtige) verhalen bestaan,die de grote (en kleinere wereld)godsdiensten ons hebben gebracht. Het woord verhaal bezig ik hier niet zo maar. Harari komt er in beide boeken keer op keer op terug.

Menselijke samenlevingen worden bij elkaar gehouden en ‘aangejaagd’ door verhalen, waarin op zeker moment (en op een bepaalde plek) bijna ieder mens gelooft. Verhalen die zó sterk zijn dat bijna iedereen in zo’n samenleving gelooft –  beter: weet – dat de werkelijkheid zó en niet anders in elkaar zit. Zo geloofden we ooit dat er een hemel was. Dat mensen uit de dood kunnen opstaan. Meenden we dat reïncarnatie kan bestaan et cetera. Ook wij – die voor het gros niet meer in een god geloven – worden nog steeds door verhalen ‘geleid’.

Op zoek naar een ander verhaal
Yuval Noah Harari weet dat we als mens(heid) vandaag de dag op zoek moeten naar een ander, leidend verhaal. Het oude verhaal, dat de markt alles oplost en economische groei goed voor ons is, heeft afgedaan.

Ons economisch model heeft ons de afgelopen tweehonderd jaar zeer veel positiefs gebracht, maar tegelijkertijd wordt steeds duidelijker dat er ook gigantische schaduwkanten aan zitten.

Denk aan ongelijkheid, een opwarmend klimaat, opraken van grondstoffen en massaal uitsterven van soorten.

Links- of rechtsom zullen we met andere vormen moeten gaan experimenteren. Harari weet – samen met andere (grote) denkers – dat dit alleen lukt als (de meeste) mensen in zo’n ander, zo’n nieuw (niet: een beter) verhaal ‘geloven’. 

Helaas is het nog lang niet zo ver. Het oude verhaal heeft absoluut nog de overhand. Dus blijft Harari zich mengen in het debat.

Een nieuw boek, ongevraagd advies
Dit najaar komt hij ons te hulp. Ongevraagd komt hij met nieuwe, aanvullende adviezen. Eenentwintig om precies te zijn; 21 lessen.

Harari is niet alleen een goede schrijver (inhoudelijk, maar zeker ook qua stijl – zijn boeken lezen ‘als een trein’), maar hij weet ook hoe marketing werkt. Dus heet zijn nieuwste boek 21 lessen voor de 21ste eeuw.

Dat boek verschijnt dit najaar. Tegelijk in het Engels en in het Nederlands.

Een preview
Om de spanning op te bouwen geeft hij op zijn website al globaal aan waar die lessen ongeveer over zullen gaan. Harari is – voor zover u het nog niet doorheeft – geen bescheiden man.

Hij gebruikt grote woorden:

In a world deluged by irrelevant information, clarity is power. Censorship works not by blocking the flow of information, but rather by flooding people with disinformation and distractions. 21 Lessons for the 21st Century cuts through these muddy waters and confronts some of the most urgent questions on today’s global agenda.

In een wereld die overspoeld wordt door irrelevante informatie, is duidelijkheid macht. Censuur werkt niet door de stroom van informatie te blokkeren, maar door mensen te overspoelen met desinformatie en afleiding. 21 Lessen voor de 21e eeuw doorsnijdt deze modderige wateren en confronteert u met enkele van de meest urgente vragen op de wereldwijde agenda van vandaag.

Irrelevante informatie
Daarmee slaat hij de spijker op de kop. Er is zóveel onzin, zóveel informatie waar je als mens niets aan hebt. Continu wordt door zeer uiteenlopende partijen op ons ingebeukt. Worden we verleid om onze kostbare tijd te verspillen aan zaken waar we niet veel aan hebben. Harari pleit natuurlijk niet voor censuur, maar ieder van ons moet toegeven dat we vaak bezig zijn met zaken waar we niet bepaald ‘beter’ van worden. Het is vaak wel ‘goed’ voor het BNP als we producten en diensten consumeren die ons zijn aangepraat. Mocht u denken dat u wel de baas bent over uw eigen leven en voorkeuren, dan zou ik u van harte aanraden eens enkele boeken te lezen over hoe onze hersenen werken en hoe bedrijven, organisaties en instellingen zeer bewust bezig zijn u te beïnvloeden.

Food4thought
Voedsel voor de geest. Dat reikt Harari aan. Hij schrijft niet voor bange mensen. Wel voor mensen die begrijpen dat ‘we’ aan de bak moeten. Als mens. Mensheid. Het wordt tijd om eindelijk serieus te beginnen met het aanpakken van de grote onderwerpen van onze tijd.

Zes onderwerpen
Op zijn website brengt hij als een soort preview zes onderwerpen naar voren. Het ligt voor de hand dat hij aan elk onderwerp drie hoofdstukken zal wijden: 6×3= 18. Aangevuld met drie andere hoofdstukken leidt dat tot 21 lessen voor de 21ste eeuw.

Die onderwerpen zijn:
Power and imagination (macht en verbeeldingskracht)
Science and religion (Wetenschap en religie)
Ecology (Ecologie)
Money and politics (Geld en politiek)
Future (Toekomst)
Happiness (Geluk)

Op zijn website gaat hij op elk van de zes onderwerpen kort in en poneert daar een soort motto voor die thema’s. Prachtige motto’s, met vijf keer het woord world in de titel.

Dreaming the world
Controlling the world
Destroying the world
Trusting the world
Upgrading the world

Zijn laatste motto (What’s the point?) koppelt hij aan het laatste onderwerp, Happiness. Terecht. Want, voor zover u het nog niet doorheeft, Harari wil een debat starten over waarden. Welke waarden zouden er in de 21ste eeuw meer toe moeten doen dan nu? Hij heeft zonder enige twijfel zijn voorkeuren, maar wil met zijn boeken het gesprek voeden.

Hij zegt het (in vertaling) zo:

A book doesn’t give people food or clothes – but it can offer some clarity, thereby helping to level the global playing field. If this book empowers even a handful of people to join the debate about the future of our species, it has done its job.

Een boek geeft mensen geen eten of kleding, maar het kan wel enige duidelijkheid bieden. () Als dit boek slechts een handvol mensen toerust om deel te nemen aan het debat over de toekomst van onze soort, heeft het zijn werk gedaan.

Power and imagination – Dreaming the world
Iedereen die Harari heeft gelezen zal begrijpen dat hij met dit thema begint. Veranderingen (al dan niet noodzakelijk) beginnen met het je kunnen voorstellen dat het anders zou kunnen zijn of worden. Hier komt natuurlijk het ‘verhaal’ om de hoek kijken. De belangrijkste kracht of macht om iets te veranderen is verbeeldingskracht. Later gaat het meer om uithoudingsvermogen, geld, het mobiliseren van mensen (die mee willen doen) et cetera.
Hij zegt het (in vertaling) zo:

Sapiens heersen over de wereld, omdat wij het enige dier zijn dat in grote aantallen flexibel kan samenwerken. We kunnen netwerken; duizenden en miljoenen vreemden kunnen samenwerken aan gemeenschappelijke doelen. Eén op één, zelfs tien op tien. () Elke poging om onze unieke rol in de wereld te begrijpen door onze hersenen, ons lichaam of onze familierelaties te bestuderen, is gedoemd te mislukken. Het echte verschil tussen ons en chimpansees is de mysterieuze lijm waarmee miljoenen mensen effectief kunnen samenwerken.

Deze mysterieuze lijm is gemaakt van verhalen, niet van genen. We werken effectief samen met vreemden omdat we geloven in zaken als goden, naties, geld en mensenrechten. Toch bestaat geen van deze dingen buiten de verhalen die mensen verzinnen en elkaar vertellen. Er zijn geen goden in het universum, geen naties, geen geld en geen mensenrechten, behalve in de gemeenschappelijke verbeelding van mensen. Je kunt een chimpansee nooit overtuigen om je een banaan te geven door hem te beloven dat hij na zijn dood onbeperkt bananen zal krijgen in de chimpansee-hemel. Alleen Sapiens kan dergelijke verhalen geloven. Dit is waarom we de wereld regeren, en chimpansees worden opgesloten in dierentuinen en onderzoekslaboratoria.

Science and religion – Controlling the world
Yuval Noah Harari positioneert zich nadrukkelijk als atheïst. Hij weet dat er geen goden zijn, maar weet tegelijkertijd dat religies belangrijk zijn voor mensen. Hij zegt er hier het volgende over:

Er wordt vaak beweerd dat wetenschap en religie vijanden zijn, omdat beiden de waarheid zoeken, maar toch vindt elkeen een andere waarheid.

Feit is dat wetenschap en religie bondgenoten zijn. De wetenschap is vooral geïnteresseerd in macht. Religie is vooral geïnteresseerd in orde. Samen zijn ze een winnend team.

Wetenschap is een erg dure aangelegenheid en alleen dankzij de bereidheid van overheden en bedrijven om miljarden te spenderen in onderzoek en ontwikkeling is het gelukt wonderen tot stand te brengen. Overheden en bedrijven hebben de wetenschap gefinancierd, niet uit pure nieuwsgierigheid, maar omdat ze geloven dat het hen kan helpen meer macht te verwerven en een aantal gekoesterde doelen te bereiken. En wie bepaalt deze doelen? Geen wetenschap – maar religies en ideologieën.

Onze religieuze en ideologische overtuigingen zijn de ultieme bron van financiering voor de wetenschap, en in ruil krijgen ze de wetenschappelijke agenda om te bepalen wat we met de gevonden ontdekkingen moeten doen.

Ecology – Destroying the world
Harari weet dat de mens(heid) hard bezig is haar woonplek kapot te maken. Hij heeft uitgesproken meningen over met name de bio-industrie. Hij weet hoe rampzalig deze industrie voor andere soorten op aarde uitpakt. In onderstaand fragment komt dit tot uiting:

Als je alle mensen in de wereld zou nemen en ze op een groot aantal schalen zou plaatsen, zou hun gecombineerde massa ongeveer 300 miljoen ton zijn. Als je dan al onze gedomesticeerde landbouwhuisdieren – koeien, varkens, schapen en kippen – zou nemen en ze op een nog grotere reeks schalen zou plaatsen, zou hun massa ongeveer 700 miljoen ton bedragen. Daarentegen is de gecombineerde massa van alle overlevende grote wilde dieren – van stekelvarkens en pinguïns tot olifanten en walvissen – minder dan 100 miljoen ton.

Onze kinderboeken, onze iconografie en onze tv-schermen zitten nog steeds vol met giraffen, wolven en chimpansees, maar de echte wereld heeft er nog maar heel weinig van over. Er zijn ongeveer 80.000 giraffen in de wereld, vergeleken met 1,5 miljard runderen; 200.000 wolven, vergeleken met 400 miljoen gedomesticeerde honden; 50 miljoen pinguïns vergeleken met 50 miljard kippen; 250.000 chimpansees – in tegenstelling tot miljarden mensen. De mensheid heeft de wereld echt overgenomen.

De wilde giraffen en pinguïns hebben echter geen reden om jaloers te zijn op de gedomesticeerde koeien en kippen. Vanuit een smal evolutionair perspectief zijn gedomesticeerde soorten een geweldig succesverhaal. Ze zijn de meest voorkomende dieren in de wereld. Helaas houdt dit evolutionaire perspectief geen rekening met individueel lijden. Gedomesticeerde koeien en kippen zijn misschien een evolutionair succesverhaal, maar ze behoren ook tot de ellendigste wezens die ooit hebben geleefd. Deze discrepantie tussen evolutionair succes en individueel lijden is een van de belangrijkste lessen uit de geschiedenis.

Money and politics – Trusting the world
In Sapiens en Homo Deus laat Harari zich in bedekte termen uit over hoe hij zich de toekomst van de mensheid voorstelt.

Een belangrijk inzicht is dat volgens hem de mens zich minder als individu maar meer als gemeenschapsdier zal moeten gaan opstellen. Niet alleen in woorden (zoals in bijna alle verhalen die de grote wereldgodsdiensten braaf opdissen) maar vooral in daden.

Hier formuleert hij het zo:

Homo sapiens is geëvolueerd om mensen te verdelen  in ons en hen. “Ons” was de groep om je heen, wie je ook was, en “zij” was iedereen. In feite wordt geen enkel sociaal dier ooit geleid door de belangen van de hele soort waartoe het behoort.

Geen chimpansee geeft om de belangen van de chimpanseesoort, geen slak zal een tentakel opheffen voor de wereldwijde slakkengemeenschap, geen leeuw-alfa-mannetje doet een poging om de koning van alle leeuwen te worden, en bij de ingang van geen enkele bijenkorf kan men de slogan: “Arbeidersbijen van de wereld, verenigt u!” vinden.

Maar in de afgelopen paar millennia werd Homo sapiens steeds meer uitzonderlijk in dit opzicht. Mensen begonnen op regelmatige basis met volkomen vreemden, die zich als “broeders” of “vrienden” hadden voorgesteld, samen te werken,. Tegenwoordig is de hele mensheid een enkel netwerk van samenwerking geworden.

Hoewel zelfs vandaag niet alle mensen in dezelfde god geloven of dezelfde regering gehoorzamen, zijn ze allemaal bereid hetzelfde geld te gebruiken. Osama bin-Laden was, ondanks al zijn haat voor de Amerikaanse cultuur, Amerikaanse religie en Amerikaanse politiek, dol op Amerikaanse dollars. Hoe slaagde geld erin waar goden en koningen faalden?

Future – Upgrading the world
Harari weet op basis van zeer veel leeswerk dat op de meest uiteenlopende wetenschapsgebieden over bijna onvoorstelbare ontwikkelingen wordt nagedacht. En – hoe vervelend of opwindend – vaak realiteit zullen worden. Daarop is zijn beeld gebaseerd dat ‘de mens’ wellicht tot een soort god zal uitgroeien.

Hij haalt in Homo Deus veel zaken aan. Denk aan Kunstmatige Intelligentie, sleutelen aan genetisch materiaal (met crisp), het ‘bewerken’ van big data, zelflerende systemen, de komst van Brain Machine Interfaces, reizen naar andere planeten et cetera. Niets lijkt onmogelijk.

Aan dit alles zit echter één grote schaduwzijde. Wellicht maken we als mensheid systemen die vele malen slimmer zijn dan wijzelf. Niemand weet of dat soort AI-toepassingen niet met ons aan de haal zullen gaan. Dat zou het einde van de mens(heid) betekenen. Harari weet evenmin als andere wetenschappers hoe dit zal uitpakken. Hij waarschuwt ons echter om er alert op te zijn. En er minstens met elkaar serieus over in gesprek te gaan.  Hij zegt het hier zo:

Als we nadenken over de toekomst denken we over het algemeen aan een wereld waarin mensen die op alle belangrijke manieren identiek zijn, genieten van betere technologie: laserpistolen, intelligente robots en ruimteschepen die met de snelheid van het licht reizen. Maar het revolutionaire potentieel van toekomstige technologieën is om Homo sapiens zelf te veranderen, inclusief ons lichaam en onze geest, en niet alleen onze voertuigen en wapens. Het meest verbazingwekkende aan de toekomst zullen niet de ruimteschepen zijn, maar de wezens die hen vliegen.

Mensen gaan zichzelf upgraden tot goden. Dat wil zeggen, mensen zullen vaardigheden verwerven die in het verleden als goddelijk werden beschouwd, zoals eeuwige jeugd, gedachten lezen en het vermogen om het leven te ontwikkelen.

Artikel: Kevin Kelly: Vragen stellen is gewoonweg krachtiger dan antwoorden geven. (augustus 2016)

Happiness – What’s the point?
Yuval Noah Harari weet dat de wereld niet ideaal is, nooit zal worden. Wel gelooft hij dat we er als mens altijd naar moeten streven het voor iedereen zo ‘goed’ mogelijk te maken. Hij weet ook dat we om dat te realiseren aan verschillende ‘knoppen’ zullen moeten blijven draaien. Als mensheid zullen we juist daarover de komende decennia in gesprek met elkaar moeten gaan. Nogmaals: het oude model is uitgewerkt en er komen té veel uitdagingen op ons af om geen andere wegen in te slaan. Hij formuleert het zo:

We zijn veel krachtiger dan onze voorouders, maar zijn we veel gelukkiger? Het lijkt niet zo. Vergeleken met wat de meeste mensen in de geschiedenis hebben gedroomd, kunnen we in het paradijs leven. Maar om een ​​of andere reden voelen we het niet.

Een verklaring is dat geluk minder afhankelijk is van objectieve omstandigheden en meer van onze eigen verwachtingen. De verwachtingen hebben echter de neiging zich aan te passen aan de omstandigheden. Wanneer de zaken verbeteren, vervliegen verwachtingen en kunnen zelfs dramatische verbeteringen ons ontevreden achterlaten.

Een tweede verklaring is dat zowel onze verwachtingen als ons geluk worden bepaald door ons interne biochemische systeem. En ons biochemische systeem heeft geen echte interesse in geluk. Het werd gevormd door evolutie om onze kansen op overleving en voortplanting te vergroten, en de evolutie heeft ervoor gezorgd dat, ongeacht wat we bereiken, we ontevreden blijven en altijd naar meer willen grijpen.

Een derde verklaring is dat mensen eenvoudigweg niet begrijpen wat geluk is. We zijn als een bestuurder in een auto die het gaspedaal hard induwt, maar de versnelling staat nog steeds in zijn vrij. Geen wonder dat we veel lawaai en energie produceren, maar nergens komen.

Eenentwintig lessen
Uiteraard is het afwachten welke lessen Yuval Noah Harari in zijn nieuwste boek zal opnemen. Het ligt voor de hand dat hij als historicus in elke les ‘iets’ uit het verleden zal meenemen én dat koppelen aan een van de 21 uitdagingen die hij voor ons in de 21ste eeuw ziet weggelegd. Zo vermoed ik dat op zeker moment ‘de’ Luddieten voorbij zullen komen, wellicht Pearl Harbor (als moment dat een volk van de ene op de andere dag 180 graden van opstelling kan veranderen) of het Raam van Overton (om uit te leggen dat door de eeuwen heen mensen op zeker moment achter ideeën gingen staan waar ze in eerste instantie helemaal niets van wilden weten). Het is afwachten.

Zeker is wel dat Harari ook voor dit nieuwe boek zeer veel boeken van collega wetenschappers en wetenschapsjournalisten zal hebben gelezen. Tot zich genomen. Ik gok dat hij Wat op het spel staat van Philipp Blom heeft gelezen; en Donuteconomie : in zeven stappen naar een economie voor de 21e eeuw. Om vervolgens deze en andere opgedane inzichten (kennis, wellicht wijsheid) mee te nemen in zijn eigen verhaal. Een verhaal. Waarin mensen al dan niet kunnen gaan geloven. Verhalen om ons op een ander been te zetten. Aan te sporen om na te gaan denken over zaken die op dit moment niet goed (meer) lopen. Wellicht héél anders moeten worden geregeld. Ja, zelfs zaken, ideeën en ‘dingen’ waar we om uiteenlopende redenen afscheid van moeten gaan nemen.

Zeker lijkt me dat het wederom een feest zal zijn om een intelligente man te lezen.

Why fascism is so tempting — and how your data could power it | Yuval Noah Harari
Enkele weken geleden werd een nieuwe TED-talk van Yuval Noah Harari op Youtube geplaatst. Geafficheerd als 1/1 van 21 lessons for the 21st century. Hij heeft het als hologram over fascisme en big data. Sluit ‘mooi’ aan bij recente ontwikkelingen in de VS (kinderen opsluiten in concentratiekampen), Turkije (een staatsgreep via de stembus), Hongarije (inperken rechten burgers) et ecetera.

Why fascism is so tempting — and how your data could power it | Yuval Noah Harari
Enkele weken geleden werd een nieuwe TED-talk van Yuval Noah Harari op Youtube geplaatst. Geafficheerd als 1/1 van 21 lessons for the 21st century. Hij heeft het als hologram over fascisme en big data. Sluit ‘mooi’ aan bij recente onwikkelingen in de VS (kinderen opsluiten in concentratiekampen), Turkije (een staatsgreep via de stembus), Hongarij (inperken rechten burgers) etecetera.

Hieronder enkele artikelen over Harari en Homo Deus
Homo Deus – de mens zal in zijn jacht naar gezondheid, geluk en macht steeds een van zijn eigenschappen veranderen, en dan nog een, net zolang tot hij niet meer menselijk te noemen is. (maart 2017)
Derde plek – We hebben niet door dat de twintigste eeuw moe en versleten is en dat de pijlers waarop we onze samenleving hebben gebouwd () op het punt staan om met een laatste fatale zucht in te storten (maart 2017)
Homo Deus- Leest u mee? (april 2017)
We stand little chance of writing a new () story that is fit for our times if we keep falling back on last-century’s () storybooks. (april 2017)
We zullen als mens heel erg ons best moeten doen om in control te blijven. (mei 2017)
De opkomst van machines – waarom automatisering deze keer anders is (juni 2017)
Zomertasje – Niets meer zelf bedacht: het schijnt bepaalde mensen heel erg te lukken (juli 2017)
Laten we vechten om de wereld te bevrijden, weg met nationale grenzen, hebzucht, haat en intolerantie (augustus 2017)
Al kan een intelligent systeem betere beslissingen nemen dan de mens, dan nog kan het beter zijn dat de mens het slechter blijft doen (augustus 2017)
Professoren Op het Podium: Wetenschappers zijn als dansers (december 2017)

Hieronder enkele artikelen die een link met dit (brede) thema hebben
You can blow out a candle/But you can’t blow out a fire (december 2015)
Je kunt alleen nemen als je ook bereid bent te geven (september 2017)
Wat op het spel staat (oktober 2017)
Possibilist Hans Rosling: we moeten ook nieuwsgierig blijven en alert op nieuwe gevaren, zodat we daarop een antwoord hebben. (mei 2018)

Citaat 538 (woensdag 27 juni 2018)
Homepage Citaten 2018