Wat op het spel staat

Aan de vooravond van het aantreden van het kabinet-Rutte III, werd in de Groene Engel op woensdag 25 oktober 2017 een speciale editie van De stelling van Nederland opgenomen en live uitgezonden.

Een tv-programma waarin presentator Jort Kelder met ‘gewone’ Nederlanders sprak over de voornemens van het nieuwe kabinet en hoe daar door de aanwezigen tegenaan werd gekeken.

Een debat?
Het programma werd geafficheerd als een debatprogramma. Daar zijn vraagtekens bij te plaatsen. Jort Kelder was prominent aanwezig, maar in wezen niet geïnteresseerd in wat die ‘gewone’ Ossenaren opmerkten.

Hun uitspraken leidden zelden tot een debat. Waarin ingegaan werd op hetgeen de ander zei. Bereid om een eerder ingenomen standpunt bij te stellen. In het verslag in het Brabants Dagblad werd het niet voor niets neergezet als een Jort Kelder-show. Die zich vooral inzette om alle kritische opmerkingen richting het nieuwe kabinet te ontzenuwen.

Circus
Als kritische tv-kijker hoef je niet verbaasd te zijn. Té veel tv-programma’s draaien om de presentator, het spektakel.

Zijn er zeker niet in eerste instantie bedoeld om kijkers veel wijzer te maken. De stelling van Nederland leverde veel talking heads op, maar die moesten vooral binnen het format vallen. Anders werden ze afgekapt.

Een recent verschenen boek
Onbedoeld was dit programma ook een illustratie van de centrale boodschap van een zeer recent verschenen boek. De centrale stelling daarin is dat de gemiddelde westerse burger feitelijk niet wil dat er serieuze maatregelen genomen worden om vervelende aspecten van twee majeure onderwerpen tegen te gaan.

In de Groene Engel kwamen die twee levensgrote problemen niet aan de orde.

Dit boek is onbedoeld ook een illustratie van waar het nieuwe kabinet Rutte niet écht mee bezig zal zijn.
Maar we zijn daarin als land niet uniek.

Dat boek is Wat op het spel staat van de Duitse filosoof/historicus Philipp Blom. 

Wat op het spel staat
Philipp Blom beschrijft in Wat op het spel staat kort en bondig welke grote uitdagingen feitelijk amper worden aangepakt. Het pamflet-achtige boek is een bondige samenvatting van uiteenlopende signalen die ook in oktober op verschillende momenten ‘voorbij’ kwamen. Signalen waar Philipp Blom en anderen zich al lang aan storen. Zich bezorgd om maken.

Halfvol?
Om te beginnen geeft Philipp Blom grif toe dat we het hier bij ons in het Westen nog niet zo slecht hebben. Het glas is volgens hem én de meeste Nederlanders, westerlingen wel degelijk halfvol. Dagelijks berichten media over een aantrekkende economie. Het leven is voor de meesten bewoners nog niet zo slecht. En ons nieuwe kabinet klopt zich bij voorbaat op de borst. Zij gaan – ‘Zie, je wel!’ – een groot aantal problemen oplossen, aanpakken.

Halfleeg?
Aan de andere kant kost het ook niet veel moeite om de stelling te betrekken dat het glas halfleeg is. Er zijn te veel grote onderwerpen die blijven liggen, niet aangepakt worden. Waar politiek en samenleving feitelijk met een grote boog om heen lopen.

Philipp Blom ziet twee heel erg grote issues, waar we nog steeds niet echt mee bezig zijn. Ondanks alle retoriek (van kabinet en veel burgers) doen we feitelijk nog steeds volstrekt onvoldoende aan ‘het klimaatprobleem’.

Alle meetbare variabelen slaan steeds meer rood uit. Té veel CO2-uitstoot, stijgende temperaturen, verzurend zeewater, meer droogte én wateroverlast, meer en sterkere orkanen en tyfoons, een afnemend aantal soorten, een nog steeds groeiende veestapel, insecten en bijen die massaal het loodje leggen et cetera.

Dagelijks tref je in kranten voorbeelden aan.

Rutte 3
Het nieuwe kabinet belooft er écht iets aan te gaan doen. Maar enkele dagen na haar aantreden laten uiteenlopende organisaties en instellingen zien dat dat de door het kabinet voorgestelde veranderingen een hoog papieren gehalte hebben. Zij vragen zich sterk af of er van die mooie plannen ook maar iets terecht zal komen.

De digitale revolutie
Het andere grote thema is voor veel burgers en politici een nog veel grotere ver van ons bed-show. In Den Haag en omstreken wordt amper serieus nagedacht over de impact van de digitale revolutie.

Philipp Blom leeft in de veronderstelling dat kunstmatige intelligentie de komende jaren, decennia onnoemelijk krachtig zal worden. Een grote impact zal krijgen op mensen en de manier waarop we leven, werken. Ja zelfs op de manier waarop we mens kunnen of zullen zijn.

Blom heeft met andere denkers het idee dat de veranderingen op dit terrein wellicht een exponentieel karakter zullen krijgen. Dat die eenmaal in gang gezette trein de komende tijd steeds sneller zal doorrazen. En in haar vaart veel van wat we nu nog normaal vinden, zal wegvagen. Althans serieus bedreigen.

Blom is geen pessimist, maar hij vindt wel dat we als mens(heid) nu eindelijk eens serieus na moeten gaan denken over deze ontwikkeling. En iets gaan doen. Hij denkt niet dat de trend tegen te houden is. Hooguit bij te sturen. Hij wil vooral dat we serieus gaan bedenken hoe we om onze samenleving zodanig om kunnen vormen dat we samen met die slimme systemen kunnen samenleven; opdat de negatieve impact op een groot deel van de bevolking kan worden voorkomen of bijgesteld.

Doorgaan met consumeren?
Een derde onderwerp waar Blom het over heeft is ons economisch model. Als niet-econoom stelt hij zich op het standpunt dat ons systeem feitelijk afgedaan heeft. Vervangen moet worden door iets anders. Opdat iedereen de vruchten van ‘de economie’ blijft plukken.

Op een eindige aarde kan een systeem dat gebaseerd is op economische groei niet blijven bestaan. Links- of rechtsom moeten we af van onze groeiverslaving. Dat heeft echter een gigantische impact. Bijna alle politici én burgers, in binnen- en buitenland, hangen het adagium aan dat groei nodig is om onze problemen op te lossen. Dat botst met onze (opgewekte) drang tot consumeren van spullen en diensten die voor een groot deel verantwoordelijk zijn voor de mess waarin we terecht zijn gekomen.

Markt of overheid?
Het nieuwe kabinet gelooft dat ‘de markt’ het beste onze problemen kan oplossen.

Philipp Blom maakt zich geen illusies. Klimaatmaatregelen gaan niet werken als we het huidige economische model onaangetast laten. De lage BTW van zes naar negen procent verhogen zal niet helpen. Noch aan de markt overlaten om met energiebesparende maatregelen te komen. Ons pensioenstelsel moet wel degelijk op de schop. Maar niet om de redenen waar nu vanuit wordt gegaan. Pensioenfondsen zullen op termijn af moeten van de notie dat ze met geld geld kunnen maken.

Kate Raworth
Het toeval wil dat toevallig deze maand een Britse econome voor het eerst door de landelijke tv werd opgepikt. Zondag 29 oktober zat Kate Raworth in Buitenhof (vanaf circa 33:00). Niet bepaald een programma dat door veel mensen wordt bekeken; maar wel door beleidsmakers en politici.

In april van dit jaar verscheen haar boek Doughnut economics : seven ways to think like a 21st century economist. Dit boek is inmiddels in verschillende landen in vertaling verschenen. De Nederlandse editie komt uit in december. En in elk land raakt ze een snaar. Begint een debat over ons huidige economische model. En de noodzaak om na te gaan denken over grote aanpassingen. Kate Raworth reikt die in haar boek aan.

De kern is dat ze twee grenzen stelt. De ene heeft met ‘de mens’ zelf te maken. De andere met onze aarde. Op beide terreinen overschrijden we massaal grenzen. Slaan ‘de meters’ rood uit. De kunst wordt om onze samenleving, ons economisch model, zodanig aan te passen dat we binnen die grenzen blijven.

Dat is een majeure opgave (sic).

Herijken van waarden
Op de kaft van Wat op het spel staat van Philipp Blom speelt de ontwerper met de woorden welvaart – rechtsstaat – vrijheid – klimaat – democratie – tolerantie. Terecht. Die waarde-gedreven begrippen staan onder druk. Weten we als mensheid de hierboven genoemde grote bedreigingen niet te keren, dan komen deze waarden onder zware druk te staan. Zouden we zomaar af kunnen glijden richting een dictatuur, belanden nog meer mensen aan de zijkant van de samenleving, neemt onze welvaart af en zorgt de almaar toenemende opwarming van de aarde voor gebieden waar mensen amper meer kunnen leven.

Verandering hangt in de lucht
Philipp Blom heeft waarschijnlijk gelijk. Die levensgrote problemen worden door ‘boven ons gestelden’ amper aangepakt. Te velen blijven hangen in aannames uit de vorige eeuw. Willen of kunnen niet begrijpen dat er ‘andere’ ideeën nodig zijn om zaken te gaan oplossen. Desondanks is hij optimistisch. Hij ziet om zich veel mensen die bezig zijn met die andere wereld. Daarover nadenken. Maar vooral iets doen.

Route68Revisited
Als samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken werken we – zoals wellicht bekend – met een jaarthema. Het huidige jaarthema (een vraag: Wat delen we met elkaar?) heeft (uiteraard) een link met onze huidige samenleving. Begin van dit jaar kwam het jaarthema voor 2018 als het ware bovendrijven. Dit keer een stelling, een soort slogan, wens of oproep: Route68Revisited.

Het is een knipoog naar het jaar 1968. Het jaar waarin op verschillende plekken een kleine revolutie plaatsvond. In 2018 zullen we als bibliotheek terug- en vooruitkijken. Hangt er een revolutie in de air? Alhoewel niemand de toekomst kan voorspellen, lijkt het aannemelijk dat op alle punten die hierboven zijn aangestipt change in the air hangt. Ondanks alles. De tijd zal leren of die veranderingen een revolutionair of evolutionair karakter zullen hebben.

Geven en nemen
Route68Revisited kwam in een opwelling naar boven. Voelde goed aan. Sinds die tijd zat het in mijn hoofd. Dacht er over na. Waar gaat die aankomende verandering/revolutie over. Het antwoord ligt wat mij betreft deels besloten in een toespraak van de al in 1987 overleden Amerikaanse schrijver en activist James Baldwin. Van hem is een Youtube-filmpje bewaard waarin hij zich in 1962 uitlaat over de rol van de kunstenaar.

In The artist’s struggle for integrity doet hij ergens aan het eind een uitspraak over ‘giving’ and ‘taking’.

Geven en nemen. Zijn stelling is dat je als mens meer moet geven dan nemen. Geven, zonder er (meteen) iets voor terug te eisen, verlangen, krijgen. Dat is verdraaid moeilijk. We zijn gewend om te ruilen.

Baldwin vindt dat we meer naar een andere kant door moeten slaan: je geeft iets (van jezelf, wat je bezit, wat je kunt) en vraagt of neemt er niet automatisch iets (van vergelijkbare waarde óf meer) voor terug. Die uitspraak heeft een revolutionaire toon.

Staat volledig haaks op hoe ons huidige economische model werkt. Daarin draait investeren (= geven) vooral om er (veel) rendement mee te maken. Meer terugkrijgen dan je er in hebt gestopt.

Op een eindige aarde, met een economie waarin veel mensen waarschijnlijk overbodig zullen worden, is dit een onhoudbaar uitgangspunt. We zullen als samenleving gedwongen worden andere wegen in te slaan. Op weg naar een circulaire economie, zonder afvalstoffen, waarin de gecreëerde waarde verdeeld wordt. Mensen die feitelijk overbodig zijn iets anders mogen of kunnen geven. Op hun manier bijdragen aan het geheel. Ze het gevoel hebben er tóch bij te horen.

 

Bewijs?
Afgelopen week werd de Dutch Design Week in Eindhoven gehouden. Naar schatting driehonderdduizend mensen bezochten tientallen locaties.

Dit jaar werd er op NPO-tv veel aandacht aan geschonken. Zo traden op vijf achtereenvolgende dagen een achttal jonge designers aan in het programma de Toekomstbouwers. Zij kregen de ruimte om hun ideeën te presenteren. Een jury bepaalde wie door mocht naar de volgende ronde. Op zaterdag 28 oktober vond de finale plaats. Twee meisjes, twee jongens.

Uiteindelijk won Dave Hakkens, die machines en methodes heeft bedacht om overtollig plastic te recyclen. Kern van zijn verhaal is dat hij alles wat hij heeft opgedaan online als het ware weggeeft. Hij gelooft heilig in open source. Niet op jouw ideeën of patenten blijven zitten, maar ze weggeven, delen.

Het trof me dat hij op verschillende momenten letterlijk de woorden ‘geven’ en ‘nemen’ in de mond nam. Niet als gimmick, maar – ogenschijnlijk – doorleefd. Klik hier voor de voorronde, en hier voor de finale

Commons
Ook trof me deze maand dat er in Oss serieus nagedacht wordt over het plaatsen van windmolens. En dat de organisatoren alles op alles zetten om die ‘krengen’ buiten de handen van ‘de markt’ en ‘de overheid’ te houden. Concreet: het rendement dat die windmolens oplevert moet ten goede komen aan het geheel. De leden van de coöperatie en/of de omgeving.

Begin oktober vertelde Ties van Esch, van het broodfonds OSS (= Ons Samen Sterk), eenzelfde verhaal tijdens de eerste Tegenlicht Meet Up Oss van dit jaar. Los van overheid en markt organiseren kleine zelfstandigen en ZZP’ers hun eigen sociale zekerheid.

Aan het eind van de maand verteld Corrie van de Langenberg van Buurtzorg Heesch tijdens de tweede Tegenlicht Meet Up Oss hoe zij samen met zeven collega’s de zorg voor een vijftigtal patiënten in en om Heesch regelen. Los van grote bureaucratische clubs vol managers, die weten hoe het moet maar vaak de mensen op de werkvloer hinderlijk voor de voeten lopen. Uiteraard werkt zij (ook) voor het geld, maar het werkplezier spatte er vanaf. Als het ware bevrijd uit de ‘klauwen’ van grote zorg-multinationals waar het veel meer om rendement en targets halen draait.

Het grootste probleem
De afgelopen maand moest ik door een artikel in The Guardian terugdenken aan een bezorgde man uit Uden. Die zich als grootvader grote zorgen maakte. Hij kwam vaak in de natuur en zag enkele jaren geleden al dat het aantal insecten en bijen sterk afnam. Maakte zich zorgen over zijn kleinkinderen. Hij probeerde mensen van uiteenlopende organisaties en instellingen te bewegen actie te gaan ondernemen. Daar slaagde hij niet in. Zal zich ongetwijfeld bevestigd voelen in zijn analyse. De laatste tijd wordt er immers opvallend veel over geschreven. Wordt gewezen naar daders (Monsanto, glyfosaat, opwarmend klimaat, boeren). Maar concrete stappen worden nog niet genomen.

Het bewuste artikel is geschreven door George Manbiot: Insectageddon: farming is more catastrophic than climate breakdown. Deze klimaatjournalist stelt dat het wegvallen van insecten veel meer impact zal hebben dan het opwarmen van de aarde, het plastic afvalprobleem of het opraken van schoon drinkwater. Een boude bewering. Maar sluit wel aan bij het verhaal van Philipp Blom. Martin uit Uden wist toen al wat er op het spel staat.

Homo Deus
Er zijn veel meer voorbeelden te geven. Dagelijks kom je ze tegen in kranten, tijdschriften, op tv, Twitter, internet. Ook is het boek van Philipp Blom niet uniek. Geenszins.

Andere denkers gingen hem dit jaar voor. Er verschenen verschillende boeken waarin bovenstaande thema’s ook aan de orde komen. Ik noem Naomi Klein, Nick Meynen, Dirk Holemans, Maxim Februari, Franklin Foer, Peter Hinssen, Susan Neiman, Christian Felber, Lieke Marsman, Peter Mertens, Peter Singer, Thomas Rau, Ryan Avent, Pankaj Mishra, Branko Milanovic, Ton Lemaire, René ten Bos, Raoul Martinez, Alicja Gescinska, Nic Douben.

Het  boek waarin bijna ‘alles’ samenkomt is hét boek van 2017: Homo Deus : een kleine geschiedenis van de toekomst van Yuval Noah Harari.

In de laatste Tegenlicht-uitzending van oktober kwam hij uitvoerig aan het woord. Tegenover hem werd de Amerikaanse toekomstdenker én rasoptimist Kevin Kelly geplaatst. Mensen, goden en technologie sluit naadloos aan bij het boek van Philipp Blom. Het in 2016 verschenen The inevitable : understanding the twelve forces that will shape our future van Kevin Kelly is nog steeds een aanrader voor iedereen die wil begrijpen in wat voor wereld we leven; en vooral welke kansen en bedreigingen op ons afkomen.

Alle genoemde boeken en alle hierboven aangestipte bronnen gaan over hetzelfde. Wat op het spel staat.

Enkele artikelen
Je kunt alleen nemen als je ook bereid bent te geven … (september 2017) 
Onze identiteit – Als we niet veranderen, verspelen we onze toekomst. (oktober 2016) 
TINA – maar feiten zullen niemand veranderen die niet veranderd wil worden. (mei 2017)  
We stand little chance of writing a new () story that is fit for our times if we keep falling back on last-century’s () storybooks. (april 2017)  
Donut economie – Verander het doel (april 2017)  
Veerkracht in de 21e eeuw (mei 2017)  
Homo Deus – de mens zal in zijn jacht naar gezondheid, geluk en macht steeds een van zijn eigenschappen veranderen, en dan nog een, net zolang tot hij niet meer menselijk te noemen is. (maart 2017)  
Derde plek – We hebben niet door dat de twintigste eeuw moe en versleten is en dat de pijlers waarop we onze samenleving hebben gebouwd () op het punt staan om met een laatste fatale zucht in te storten (maart 2017) 

Homo Deus – Leest u mee?  (april 2017)

Citaat 500 (dinsdag 31 oktober 2017)
Homepage Citaten 2017