Een POP in Oss
Op zondag 17 december 2017 sloten we als samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken in de Groene Engel in Oss ‘ons’ Homo deus-jaar af.
Onder leiding van theatermaker Jan van den Berg spraken drie heren bijna twee uur lang over de betekenis van dit wereldwijd zeer goed verkochte boek. Een POP.
Op het Podium stonden Professor/filosoof Jan Bransen, psychiater Dirk Geurts en Professor/wiskundige Johan van Leeuwaarden. Zij stipten in een mini-college enkele thema’s uit het boek aan die een link hadden met hun vakgebied en gingen daarover met elkaar in gesprek. Opmerkingen die bij alle bezoekers zullen resoneren als ze het boek (nog eens) gaan lezen.
Antwoorden? Nee: vragen!
Ook vermoed ik als organisator dat de meeste bezoekers waarschijnlijk met meer vragen dan antwoorden naar huis zijn gegaan. Missie geslaagd. Vanuit bibliotheek-oogpunt.
Een bibliotheek wordt steeds meer een plek waar vragen worden gesteld. Een instelling die bezoekers (leden en niet-leden) uitdaagt om zich over een bepaald onderwerp te informeren. Om een beter (beter gezegd: een genuanceerder) standpunt te kunnen innemen.
Zó nodig in tijd waarin we op tal van terreinen voor moeilijke keuzes staan. Welke weg in te slaan? Waarin wel of niet te gaan investeren? Hoe mee te bewegen met alle technologische ontwikkelingen? Hoe onze lifestyle en samenleving aan te passen bezien in het licht van de grenzen die de aarde ons stelt?
Een tijd vol dilemma’s
Homo Deus : een kleine geschiedenis van de toekomst van de Israëlische historicus Yuval Noah Harari is een boek waarin talloze dilemma’s worden aangestipt.
Harari is geen bescheiden man. Is niet bang om grote verbanden, grote vergezichten neer te zetten. Hij schetst is ruim vierhonderd pagina’s een wereld die aan de ene kant fantastisch lijkt te worden, maar tegelijkertijd zeer vervelend voor ons mensen kan uitpakken. Worden we goden of losers?
Harari weet natuurlijk ook niet hoe de komende twintig tot dertig jaar eruit zullen zien, maar hij maakt wel aannemelijk dat we als mensheid voor grote uitdagingen staan. Positieve en negatieve signalen buitelen dagelijks van de krantenpagina’s. It’s happening! En iedereen die denkt dat we ons geen zorgen hoeven te maken is een naïeveling.
Een bestseller! Waarom?
Op zeker moment bogen de heren zich onder leiding van Jan van den Berg over de vraag waarom dit boek wereldwijd zo’n bestseller – vooruit: hype – is geworden. Een terechte vraag. Ongetwijfeld zit er het zwaan-kleef-aan-effect achter. Succesvolle boeken liggen op zeker moment in alle boekhandels op grote stapels. En worden daarom door mensen in boekhandels, kiosken en vlieghavens in het voorbijgaan meegenomen.
Ook speelt bij dit boek het fenomeen van de geheimtip. Enthousiaste lezers steken mensen in hun omgeving met hun Homo Deus-virus aan. Willen delen hoeveel ze genoten hebben van dit boek. Praten over thema’s die Harari aansneed. Hoe goed het geschreven is (want dat is het!). Maar voordat het zover is moet ergens het vuur zijn opgestookt. Wellicht gebeurde het in Nederland aan de DWDD-tafel, waar het in februari van dit jaar tot Boek van de Maand werd uitgeroepen. Dit heeft er zeker aan bijgedragen, maar zonder die hulp was het ook wel een succes geworden.
Harari heeft het over thema’s die alom in het nieuws zijn: big data, genetische manipulatie, Kunstmatige Intelligentie, zelflerende systemen, technologische doorbraken en de mogelijke én reële impact van dit alles op de menselijke geest en samenleving.
Geschiedenis van de laatste honderdduizend jaren
Hij neemt in Homo Deus én in zijn vorige boek (Sapiens : een kleine geschiedenis van de mensheid) de hele geschiedenis van de mensheid mee. Hoe we ons als mens de laatste honderdduizend jaar ontwikkeld hebben. Hoe we ons van een ondersoort van de apen tot jagers/verzamelaars hebben ontwikkeld. Ergens in die lange tijdspanne taal hebben ‘uitgevonden’. Waardoor we niet alleen beter konden communiceren maar vooral kennis door de tijd konden doorgeven.
Hij verhaalt hoe we ons ruim tienduizend jaar geleden op vaste plekken gingen vestigen. Landbouw gingen bedrijven, dieren domesticeren en ergens in die tijd ook onze goden bedachten. En er een kaste (van koningen en geestelijken) ontstond die de macht kreeg over anderen. En ruim driehonderd jaar geleden gingen we wetenschappelijk denken. Zochten we rationele verklaringen voor de meest uiteenlopende verschijnselen. Zetten we de technologische motor (het technium volgens Kevin Kelly) aan. Namen afscheid van het geloof in goden.
Het belang van verhalen
Yuval Noah Harari hamert in beide boeken op de notie dat samenlevingen bij elkaar gehouden worden door verhalen. Waarin gedurende een korte, maar vooral langere tijd alle mensen als kinderen in een Sinterklaasverhaal geloven. Niet in staat zijn in te zien dat het niet – zoals bij zwaartekracht of fotosynthese – om keiharde feiten gaat. We kunnen niet zonder. De dood van God heeft daaraan in zijn ogen niets veranderd. Noch het feit dat we (inmiddels) weten dat we in ons dagelijks leven vooral geleefd worden door ons ‘gevoel’. ‘Systeem 1’ volgens psycholoog Daniel Kahneman. Ook niet-religieuze mensen geloven nog steeds in verhalen. Denk aan geld, democratie, diploma’s of tegenwoordig dat we als samenleving niet zonder economische groei kunnen. Ook maakt hij aannemelijk dat elk verhaal een bepaalde geldigheidsduur heeft. Er altijd ketters op zullen staan, die in een bepaalde tijd/omgeving vraagtekens zetten bij het overheersende verhaal. De status quo ondermijnen. Onruststokers.
Geen verhaal, geen visie, geen vergezicht
Terwijl de heren op het podium bezig waren moest ik denken aan Mark Rutte, onze minister-president.
Die keer op keer zeer stellig beweert geen visie te hebben. Zich niet wil bezondigen aan een vergezicht, het uitspreken van een ideaal. Een wereld waarnaar we op weg zouden moeten zijn. Als historicus – want dat is ie – weet hij natuurlijk van grote visionairen, die de grootste rampen over hun bevolking en tijd hebben afgeroepen.
Mark Rutte gelooft echter op zijn beurt natuurlijk ook in een verhaal. Een verhaal dat waarschijnlijk over de datum is. Prima. Hij staat daarin niet alleen. Ik denk dat een deel van het grote succes van Harari juist hier mee te maken heeft. Een slimme, zeer belezen man spreekt zich uit over de toekomst. Komt met een geloofwaardig verhaal. Dat lezers helpt te begrijpen wat is happening. Harari doet echter geen concrete voorspellingen. Dat in 2023 of twee jaar later dit of dat zal gebeuren. Nee, eerder schetst hij twee mogelijke grote ‘trends’. Bewegingen die iedereen, die een beetje moeite doet te volgen wat er gaande is, kan begrijpen. Harari appelleert aan wat al bezig is en trekt de grote lijnen door. En daagt ons uit om na te gaan denken over de vraag of we dit wel willen.
Een ander verhaal
Ik kan me vergissen maar denk dat veel burgers – bezorgde mensen – als het ware ‘snakken’ naar dit soort mensen. Die zich wél uitspreken over de toekomst. Een (relatief groot) verhaal hebben. Vooral: een ander verhaal. Weg van politici en andere leiders die juist geen verhaal meer hebben. Niet begrijpen – zich werkelijk niet kunnen voorstellen – dat hún manier om naar de wereld te kijken ook ‘maar’ een verhaal is. Zó diep geloven zij. Blijven daardoor hameren op aambeelden uit de vorige eeuw. Die niet willen of kunnen begrijpen dat we als mensheid helaas andere wegen in moeten slaan. Burgers die veel beter dan de heren en dames ‘aan de top’ begrijpen dat de oude verhalen afgedaan hebben. Die niet meer passen bij onze tijd. En de uitdagingen waarvoor we nu al staan. Nog los van alle onzekerheden die – zoals Harari schetst – nog op ons af zullen komen.
Gelukkig zijn er steeds meer Harari-achtige types. Die opstaan. Zich uitspreken. En naar wie geluisterd wordt. Wellicht veel boeken verkopen. De tijd zal leren of hun geluiden doorsijpelen naar de elites die uiteindelijk met de hen gegeven macht échte veranderingen kunnen doorvoeren.
Aan het eind van 2017 zie ik vooral leiders die ‘het’ nog steeds niet zien en vooral doorgaan met wat ze al jaren deden. Op de winkel passen. Boekhouders. Niet té ver voor de troepen uitlopen. Denk aan Rutte-3, die ondanks alle retoriek vooral in een oude wereld leeft; zich laat leiden door een grotendeels versleten verhaal. “De markt regelt het”. En altijd een oog gericht houdt op de ‘kijkcijfers’. Zeker niet voor de troepen – zeg: ‘het volk’ – uitloopt. Die visionairs wegzetten als naïeve dromers.
Zij zijn van de kleine stapjes en hopen dat binnenkort alles weer als vanouds zal worden. Leiders die vaak zwelgen in vergane glorie. Terugverlangen naar een mythisch land, dat feitelijk nooit bestaan heeft. Uiteraard ligt dit niet alleen aan die leiders. Zij zitten er namens ons allen; zijn door ons gekozen. Met macht bekleed. De laatsteTegenlicht-uitzending van dit jaar (met de Indiaas-Britse denker Pankaj Mishra) ging hier deels ook over.
Is Harari uniek?
Ja en nee. Yuval Noah Harari heeft een unieke toon. Weet als historicus veel gebeurtenissen en ontwikkelingen in zijn verhaal in te passen. Maar aan de andere kant zijn er meer mensen die met een verhaal komen dat veel (bezorgde) burgers aanspreekt.
Jan Terlouw is zo iemand. Die ruim een jaar geleden – toevallig ook in DWDD – een bevlogen verhaal hield over het gebrek aan vertrouwen in elkaar en de toekomst. Hij poneerde geen groots alternatief. Maar zijn pleidooi voor meer vertrouwen in elkaar – in individuen, organisaties en instellingen – sloeg bij een groot publiek aan. Onlangs keek hij samen met gastheer Matthijs van Nieuwkerk op dat gesprek terug. En constateerde blij verrast dat zoveel mensen zich positief gesteund voelden door zijn woorden en analyse.
Ietwat teleurgesteld was hij over onze elites in Den Haag en omstreken. Samen met een stel jongelui had hij een plan bedacht om de invoering van een aantal noodzakelijke veranderingen te gaan versnellen. Tot zijn spijt werd die voorzet niet opgepikt door de politici die een nieuw kabinet tot stand probeerden te brengen. Zelfs zijn eigen D66 liet die kans aan zich voorbijgaan.
Het CPNB, de club die het lezen stimuleert, had wel in de smiezen dat Jan Terlouw een verhaal heeft dat velen aanspreekt. Dus benaderden ze hem om het boekenweekessay van 2018 te schrijven. Hij ging op hun voorstel in.
In maart 2018 verschijnt De natuur, daar horen we bij en zal hij in de boekenweek op verschillende plekken in Nederland oppoppen. Ook in ons werkgebied, in Veghel. Op uitnodiging van de bibliotheek staat hij op zaterdag 17 maart 2018 in de nieuwe Blauwe kei. Het belooft een mooie avond te worden. Hij geeft een korte lezing en wordt daarna geïnterviewd door Chris Perreijn.
Kate Raworth
De ‘opvolger’ van Homo Deus is volgens mij onlangs in vertaling verschenen.
Donuteconomie : in zeven stappen naar een economie voor de 21e eeuw heeft het in zich om veel mensen aan te spreken. Niet iedereen.
Er zijn recensenten die terecht opmerken dat het verhaal van deze Engelse econome niet nieuw is. Zo verscheen bijvoorbeeld al in 1972 de Prisma-editie van de Club van Rome (Grenzen aan de groei).
Maar die critici hebben onvoldoende in de gaten dat ‘de tijd’ rijp is voor dit geluid. Een ander geluid. Een vergezicht. Een ander verhaal. Een beeld!!
Ook merken criticasters terecht op dat in dit boek (ook) geen concrete voorstellen worden gedaan. Desondanks staat inmiddels voor veel burgers vast dat we links- of rechtsom af moeten van een versleten verhaal.
Nogmaals: een ander verhaal
Zij veren verheugd op als zich mensen aandienen die zonder meel in de mond spreken. Slimme, welbespraakte mensen die ronduit zeggen dat ons economisch model de problemen en uitdagingen niet meer te lijf kan. Sterker: dat dit een model aan de basis ligt van alle huidige problemen. Een model waarvoor het gezegde ‘dweilen met de kraan open’ opgaat. Of ‘koekje van eigen deeg’. Onze samenleving veroorzaakt de problemen waar we nu voor staan. It’s our own doing.
Hét grootste probleem volgens Kate Raworth is onze drang, ja zelfs de noodzaak om binnen het huidige ‘verhaal’ economisch te blijven groeien. Binnen dat oude verhaal kunnen we de problemen van nu én straks zonder economische groei niet oplossen. Kate draait het om: we moeten ervan verlost worden. Dat is een gigantische opdracht en uitdaging. Geen wonder dat ze in haar boek niet met concrete maatregelen komt.
Wat ze wel poneert is een beeld. Bewust. Ze weet dat beelden veel meer zeggen dan duizenden woorden. Ik vermoed dat ze hoopt dat binnen enkele jaren veel mensen naar die donut gaan verwijzen. Zij ziet uit naar de dag dat beleidsmakers en politici zich bij alle beleidsvoornemens afvragen of hun ideeën bijdragen aan onze opdracht om binnen de donut te blijven.
Wie weet. Wellicht stellen we ons bij alle beleidsvoornemens straks de vraag “Past ‘t binnen de donut?”.
Wat op het spel staat
Kate Raworth heeft zonder enige twijfel ook het boek van Harari gelezen. Weet dat haar donut ook maar een verhaal is. En dat zij als een soort ketter vraagtekens zet bij een zeer succesvol, al decennialang bestaand verhaal.
Dat verhaal begon ergens aan het eind van de jaren zeventig aan een zegetocht. Kreeg door het aantreden van Ronald Reagan en Margaret Thatcher momentum en groeide uit tot een narratief waarin bijna iedereen in het Westen en een groot deel van de wereld in geloofde. ‘De markt regelt het’ en ‘de overheid is het probleem en dient daarom zo klein mogelijk gemaakt worden’.
De problemen waar we nu als mensheid mee kampen (een veranderend klimaat, schrikbarend grote ongelijkheid, het wegvallen van werk, de komst van slimme zelflerende systemen, upgraden van de mens) dwingt ons een andere weg in te slaan.
Kate Raworth trekt met haar donutmodel twee grenzen. Die we zo min mogelijk – maar zeker minder dan nu – meer mogen overschrijden. Het ecologisch plafond en het sociale fundament. Wat enerzijds onze aarde ‘aan kan’ en anderzijds wat ‘goed’ voor ‘de mens’ is.
Harari, Terlouw en Raworth zijn hierin niet uniek.
Bij alle drie ‘hoor’ je in de achtergrond andere mensen, geluiden, boeken meezoemen. Het zijn belezen wereldburgers die weten hoe ‘het’ in elkaar zit. Die zeker niet alleen op hun gevoel afgaan. Integendeel. Ze citeren impliciet uit een hele grote boekenkast. Vol kennis en inzichten. Maar maken er allemaal wel hun eigen verhaal van.
Een verhaal dat niet alleen velen aanspreekt, inspireert maar vooral steun geeft in onze complexe en sterk veranderende wereld. Vertrouwen dat ‘het’ anders kan.
Enkele verwante artikelen
Donut economie – “Het is de taak van filosofen en de elite om mensen nieuwe dromen te geven, nieuwe hoop, nieuwe verhalen” (november 2017)
Wat op het spel staat (oktober 2017)
Meester van het geld – Terwijl de wateren kalm lijken, bouwen zich onder het oppervlak kwetsbaarheden op (november 2017)
Elke autoriteit was een omver te werpen tiran: priester, onderwijzer, agent, directeur (augustus 2015)
Onze identiteit – Als we niet veranderen, verspelen we onze toekomst. (oktober 2016)
You can blow out a candle/But you can’t blow out a fire (Kerst 2015)
