Op zondag 15 januari 2012 verzorgt hoogleraar sociale psychologie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen Roos Vonk en begenadigd columnist in de Groene Engel in Oss de vierde lezing in de reeks Who’s in control?
Roos Vonk
Roos Vonk (1960) heeft de bijzonder prettige eigenschap dat ze nuchter is. In staat om ieder mens op zijn of haar plaats te zetten. De illusie weg te vagen dat je bijzonder zou zijn. Dat je kenmerken bezit of gedrag vertoont dat op een bepaalde positieve (of negatieve) manier afwijkt van je medeburgers. Vergeet het maar, ieder van ons is behept met … (maar al te) menselijke eigenschappen, eigenaardigheden, tics, afwijkingen, neigingen enzovoorts.
Dat inzicht draagt ze op een licht ironische, humoristische en charmante manier uit. In haar columns (Intermediair en Psychologie magazine) en in haar boeken. Boeken en columns die inmiddels bij een groter publiek aanslaan. Het verwijt dat die ‘stukjes’ ietwat badinerend overkomen (“ik had het zelf ook kunnen bedenken”) (een verwijzing naar iedereen die dezelfde mening heeft over Karel Appel, die maar wat aanrotzooide) haalt ze echter keer op keer onderuit door te verwijzen naar wetenschappelijk onderzoek. Alhoewel sommigen dat tegenwoordig weg proberen te zetten als ‘dat het ook maar een mening is’. Ze verwijst nadrukkelijk naar artikelen en boeken waarin dieper op een bepaalde karaktertrek of hebbelijkheid wordt ingegaan. In de praktijk zullen mensen daar zelden naar teruggrijpen, maar u zou het kunnen doen. Haar studenten zullen het (wel) moeten.
Roos Vonk en Who’s in control?
Als BasisBibliotheek Maasland zijn we trots dat op zondag 15 januari 2012 Roos Vonk in Oss in wil gaan op de vraag wie er nu feitelijk in control is. Natuurlijk zijn we dat zelf, maar we vertonen doorlopend gedrag dat ‘aangestuurd’ wordt door de meest uiteenlopende ‘impulsen’ die sterker zijn als onszelf. Denk aan: klagen, groepsdenken, afgunst, betweten, omgaan met kritiek, meelopen, liegen, bluffen, manipuleren, zwartkijken, zelfreflectie enzovoorts.
Ook blijkt uit alles dat we een sociaal wezen zijn. Dat we deel uitmaken van een groep en doorlopend beïnvloedt worden door die omgeving. Dichtbij (familie, buurt, vrienden, werk) en veraf (reclame, televisie, internet, ‘de wereld’). ‘Zaken’ uit het verleden (tradities, gewoontes) en toekomst (hoop, verwachtingen, vertrouwen, idealen) en dat we door en door het product zijn van evolutionaire processen. Die zo zeer met onszelf zijn verweven dat we er nauwelijks meer bewust van zijn.
Ze gaat vooral in op negatieve zaken. Ten eerste omdat die alom aanwezig zijn, ten tweede omdat in een negatief iets impliciet het ‘goede’ als tegenhanger ligt opgesloten en als laatste omdat het nu eenmaal ‘leuker’ is om te lezen over negatieve zaken. De NOTW (News Of The World) was om die reden niet voor niets het grootste Engelse roddel-zondagsblad.
Een toontje lager
In mei 2011 verscheen de bundel Menselijke gebreken voor gevorderden. Uit het voorwoord het volgende treffende citaat:
Dankzij psychologische experimenten begrijpen we steeds meer van mensen. In dit boek kun je lezen hoe mensen soms met z’n allen, unaniem iets doen waar iedereen zijn twijfels over heeft; hoe de eerste indruk wordt beïnvloed door uiterlijk en stereotypen; waarom mensen allemaal denken dat ze beter zijn dan anderen en pas gelukkig als ze meer verdienen; hoe ze kritische geluiden of andere meningen afdoen als niet ter zaken of vooringenomen.
In een nutshell staat hier het gedachtegoed van Roos Vonk. In de columns verderop in het boek gaat ze in op de vette woorden. Ze gaat verder:
Allemaal menselijke zwaktes die we machtig interessant vinden als we erover lezen, en irritant als we ermee te maken hebben. ()Het lijkt alsof al die onhebbelijke neigingen alleen bij ánderen bestaan. Dat we ze niet bij onszelf herkennen, komt vooral doordat ze grotendeels onbewust verlopen. Meewaaien met de verkeerde wind doe je niet doelbewust. Het waarderen van mensen die je naar de mond praten ook niet. () Niemand denkt ooit: ‘Laat ik nu eens fijn de feiten verdraaien en de conclusie trekken die voor mij het handigst uitpakt.’
Dan komt de aap uit de mouw:
Wil je jezelf echt begrijpen, dan zul je domweg moeten aannemen dat je net zo bent als andere mensen. En dat algemene psychologische principes dus ook op jou van toepassing zijn. Daar is dit boek voor.
Dan volgen enkele prachtige zinnen. De ironie en het cynisme druipt er van af:
Er zijn mensen die tot zelfkennis denken te komen middels navelstaren, hun gevoel volgen en de aandacht op hun eigen binnenste richten. Maar je moet juist niet naar binnen kijken. Vergeet jezelf en kijk naar buiten.
Roos Vonk houdt haar lezers voor dat ze vooral naar het gedrag van anderen moeten kijken om er achter te komen hoe ze zelf (ook) zijn. Wellicht doe je dan inzicht op over jezelf, want je hebt dezelfde neigingen als anderen.Nog enkele citaten uit het boek:
Koppig
“Harde wetenschap helpt geen mallemoer: onderzoek met onwelgevallige resultaten wordt gezien als onbetrouwbaar”. (pagina 40)
Blinde vlek
“Misschien verklaart dit de huidige populariteit van onderwerpen als volharding, toewijding, bevlogenheid en passie – allemaal begrippen die verwijzen naar interne, instabiele en controleerbare factoren van succes. Ben je dom of talentloos dan is daar weinig aan te doen, maar je kunt nog altijd volhardend en bevlogen worden!” (pagina 93)
Controle
“Ons verlangen naar controle heeft tot gevolg dat we de invloed van toevallige, situationele factoren op ons gedrag onderschatten.” (pagina 95)
Depressie
“Alleen op de bodem kom je in contact met de grondvesten van je leven.” (pagina 106)
CEO
“Om pro-actief te kunnen zijn, hebben we ons zogenoemde reflectieve systeem nodig, waarmee we plannen kunnen maken, de hoofdlijn bewaken, lange-termijn-doelen stellen en bewaken, tijdelijke impulsen kunnen onderdrukken waardoor we op koers blijven, plannen afstemmen op veranderingen in de omgeving, en geregeld pas op de plaats maken om te bezien waar we staan en waar we naar toe gaan. Dit systeem doet een beroep op onze innerlijke CEO. [ ] Omdat een CEO een beperkte capaciteit heeft, wordt hij snel moe. [ ] De CEO wordt wel steeds fitter als we hem vaker gebruiken – oefening baart kunst -, maar dat gebeurt in onze cultuur te weinig. We reageren vanuit onze impulsen (‘Ik voel het zo’), we verdragen weinig ongemak, we sjoemelen met ons ‘ondernemingsplan’ en geven anderen de schuld als het fout loopt. ‘Pro-actief’ zeggen is blijkbaar heel wat makkelijker dan het zijn.” (pagina 138)
Keuzevrijheid
“In de woorden van Roy Baumeister: ‘De meeste mensen denken dat “vrije wil” betekent dat je kunt doen wat je wilt. Maar het is juist andersom: we gebruiken onze vrije wil om ons in te houden! Immers, als je alleen maar doet wat ‘je gevoel je ingeeft’ ben je net zo onvrij als andere dieren.” (pagina 148)
Sluimerende vraagtekens
“Wil je iemand zijn die het verschil maakt, maak dan van je sluimerende vraagtekens eens een uitroepteken: pas op de plaats, even opletten [ ]; spreek je vraagtekens hardop uit, ook als het spannend is omdat alle neuzen de andere kant op wijzen. Juist dan.” (pagina 196)
Roos Vonk zegt het niet alleen
Op de meest onverwachte plaatsen worden deze ‘open deuren’ van Roos Vonk anders verwoord. Begin 2011 verscheen bij de Amsterdam University Press een ‘boekje’ van de WRR, de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Voor dit orgaan schreef ene W.L. Tiemeijer een boek waarin hij de resultaten van onderzoek uit de sociale psychologie (het vakgebied van Roos Vonk), gedragseconomie (denk aan Henriëtte Prast) en hersenwetenschappen (bijvoorbeeld Dick Swaab, Victor Lamme of Ap Dijksterhuis) probeert samen te vatten. Bedoeld voor een breed publiek dat ‘bij wil blijven’.
Tot besluit
In bovenstaande korte alinea ‘Revoluties’ staat de essentie van alle vragen die rondom ‘Who’s in control?’ gesteld kunnen én moeten worden. Of er op alle vragen al goede antwoorden zijn te formuleren kan betwijfeld worden. Roos Vonk achten wij echter in staat om een ieder die op de 15e januari 2012 aanwezig is bij te praten. Een lezing volstaat echter niet. Wilt u meer weten dan zult u zelf aan de slag moeten en gehoor geven aan de oproep van Will Tiemeijer om u zelf ‘bij te scholen’. De bibliotheek kan u daar – zoals u weet – bij helpen. Klik hier voor de literatuurlijst Who’s in control?
Meer informatie
Klik hier voor de zeer leerzame website van Roos Vonk
Klik hier voor het lemma Roos Vonk in de Wikipedia
Klik hier voor een ander artikel op deze website over Roos Vonk (De waarheid is dat je wel zo bent)
(dinsdag 12 juli 2011)
