Op de woelige baren van het leven hebben we een vuurtoren nodig, een oriëntatiepunt.

Soms is het moeilijk kiezen. Welke regel haal je uit een interessant artikel naar voren. De keuze viel dit keer op het beeld van de vuurtoren. Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie uit Nijmegen (bekend van Menselijke gebreken voor gevorderden, de Diederik Stapel-affaire en haar inzet voor minder vleeseten) gebruikt dit beeld vaker.

Roos Vonk heeft jarenlang columns geschreven voor Intermediair. Sinds dit blad enkele maanden geleden volledig digitaal verder ging is ze daarmee gestopt. Veel van die columns verschenen al dan niet bewerkt in haar populaire bundels. Sinds die tijd schrijft ze incidenteel voor uiteenlopende bladen. Haar stijl is steeds hetzelfde: vlotgeschreven artikelen waarin ze onderzoeken uit haar gebied (de sociaal psychologie) naar voren haalt. In het meinummer van Psychologie Magazine heeft ze het in het artikel Van ‘wat wil ik hebben’ naar ‘wie wil ik zijn?‘ over waarden, onze crises (meervoud), groot en klein denken.
 Dit artikel heeft nadrukkelijk te maken met het jaarthema 2012-2013 van de Noord Oost Brabantse Bibliotheken: Echte waarde(n).

Ze begint als volgt
We leven in een onzekere wereld, dat is duidelijk geworden door de economische recessie. Bij onzekerheid is het onze natuurlijke neiging om pas op de plaats te maken en te wachten tot het over is. Even bezien hoe het zich ontwikkelt. Dat is nu heel letterlijk te zien: mensen stellen verhuizingen en grote aankopen uit. Ze wachten met grote beslissingen tot het weer business as usual is.

Maar, wordt het ooit weer business as usual?
Maar wat als het niet overgaat? () Wat als dit geen laagconjunctuur is, maar het einde van ons economie-groeimodel – omdat het inzicht doorbreekt dat we daarmee de aarde uitputten en in ecologische zin boven onze stand leven? Wat als dit geen crisis is, maar een nieuwe werkelijkheid?

Hoeveel is genoeg?
() In hun boek How much is enough? noemen econoom en filosoof Robert en Edward Skidelsky het kapitalisme een onverzadigbare machine die steeds nieuwe behoeften aanwakkert. Een machine die ons rijk heeft gemaakt, maar het grootste voordeel van rijkdom heeft weggenomen: het gevoel dat je genoeg hebt.
Onze politici zijn nog niet zover; zij zijn nog bezig ons ‘door de crisis heen te loodsen’, in afwachting van de economische groei daarna. Maar wie weet is die nieuwe werkelijkheid al begonnen. Dan moeten we niet stilzitten en wachten tot het over is. Want het gaat niet over.

Houvast in zo’n nieuwe wereld?
Maar waaraan kunnen we dan houvast ontlenen? Hoe kunnen we ons oriënteren als alles om ons heen onduidelijk en in beweging is? Juist dan komt de psychologie van pas. Wat we nodig hebben is niet economische groei, maar psychologische: een verschuiving van denken in belangen naar denken in waarden.

Klein versus groot denken
Het dagelijks leven heeft de vervelende neiging onze aandacht te sturen naar onze belangen: wat we willen hebben en voor elkaar krijgen. Gek genoeg denken we veel minder aan onze waarden en idealen: wat we willen zijn. Je kunt het ook ‘klein’ versus ‘groot’ denken noemen.
Klein denken is bijvoorbeeld: hoe krijg ik mijn plan erdoor straks in dat overleg; hoe krijg ik mijn partner mee in wat ik wil; hoe krijg ik mijn geld terug van die leverancier. De aandacht is gericht op de directe omgeving. Groot denken betekent uitzoomen, waardoor je niet alleen je omgeving in beeld hebt, maar ook je eigen gedrag.
() Klein denken – in termen van belangen – leidt vaak tot conflicten met anderen, vooral als zij ook klein denken. En dat doen ze, want de beslommeringen van het dagelijkse leven nodigen daartoe uit. Zo ontstaan belangentegenstellingen, vooral in tijden van schaarste zoals nu.
In de politiek is dat heel goed te zien. Politieke partijen worden steeds vaker belangengroepen. () Bij de keus voor een partij vragen veel kiezers zich af: wat is het beste voor mij. Politici spiegelen dat gedrag en bewaken de belangen van hun kiezers. () Belangentegenstellingen worden vaak opgelost met geven en nemen. () Tegelijkertijd wordt er gemopperd op het gebrek aan visie van het kabinet. Logisch, want het kabinet is bezig met belangen. Over waarden kun je niet onderhandelen, over belangen wel.

Een evolutionair iets
() Waarom is het dan eigenlijk zo moeilijk: trouw zijn aan nota bene onze eigen waarden? Omdat in de evolutie het denken aan onze kortetermijnbelangen diep verankerd is geraakt in ons brein. Dat is functioneel in de strijd om overleving, dus van nature doen we dat als eerste. () Klein denken gaat dus op de automatische piloot. Voor ‘groot’ denken moeten we gebruikmaken van hersengebieden die in onze evolutie als laatste zijn ontstaan; die een beroep doen op hogere mentale capaciteiten als reflectie en bewustzijn. Dat gaat niet vanzelf.

Maar, we kunnen het wel
Daar komt bij dat klein denken zichzelf versterkt. Door het uitruilen van belangen voeden we elkaars kleine denken. We krijgen de indruk dat we beter af zijn naarmate we meer van onze belangen binnenhalen. Ten onrechte.
Denk aan kinderarbeid en de slavernij: die hebben we ook afgeschaft, hoewel dat destijds indruiste tegen de belangen van degenen die de touwtjes in handen hadden. Zijn we sindsdien slechter af? Nee natuurlijk: door ononderhandelbare waarden bovenaan te zetten, worden we juiste betere mensen.

Groot denken en het ‘collectieve belang’
Wanneer je groter denkt, ontdek je ook eerder een collectief gezamenlijk belang.

De woelige baren
() Maar wat heb je aan moraal in een crisis? Hoe kunnen waarden ons helpen in deze wankele werkelijkheid. Op de woelige baren van het leven hebben we een vuurtoren nodig, een oriëntatiepunt.
Dat zit in onszelf – in onze waarden. De Partij voor de Dieren zegt het mooi: ‘Hou vast aan je idealen, want ze bieden houvast.’ Ze geven een gevoel van zingeving en richting in je leven. Juist in onzekere tijden hebben we daar behoefte aan.

Maar, het kost moeite/tijd
() Maar het afstemmen op je eigen waarden gaat niet vanzelf, het vraagt bewustzijn. Een manier om dat te krijgen is je eigen topdrie van waarden maken (zie hieronder) en met jezelf af te spreken dat je belangrijke keuzes steeds zult toetsen aan die waarden. Ook kun je elke dag even tijd inruimen voor een moment van reflectie: lig ik goed op koers, als ik even naar de vuurtoren kijk? Loop ik niet te sjoemelen met datgene waarin ik geloof? Onze belangen verleiden ons om te marchanderen met onze waarden. Als bootjes op een onbestendige zee drijven we onder invloed van de dagelijkse weer-en-wind-beslommeringen . Dat geeft niks, dat hoort erbij.  Zolang we weten waar de vuurtoren staat, komen we na omzwervingen en uitstapjes altijd weer op koers.

Een oefening
Roos Vonk noemt twaalf waarden en wil dat je elke waarde een cijfer van een tot twaalf geeft.
Je mag elk cijfer slechts één keer uitrieken, waardoor je moet kiezen wat voor je het belangrijkste is. Het zijn:
Openheid
Betrokkenheid
Liefde
Respect
Integriteit
Persoonlijke groei
Discipline
Schoonheid
Creativiteit
Inspiratie
Trouw
Rechtvaardigheid

Klik hier voor een artikel over tien andere waarden (van Alain de Botton).

Who’s in control? en Echte waarde(n)
Het artikel van Roos Vonk heeft een relatie met het thema Echte waarde(n). Maar ook met de vraag Who’s in control?  Dat was het jaarthema van het seizoen 2011-2012. In dat seizoen verzorgde Roos Vonk op een zondagmiddag in de Groene Engel in Oss een drukbezochte lezing. Daarin had ze het ook over een vuurtoren. Toen al. Klik hier voor een (lang) artikel over deze lezing, die vuurtoren, de relatie met de vraag wie er in control is? en het jaarthema Echte waarde(n) dat zich toen (op 21 januari 2012) al aandiende.

Citaat 025 (woensdag 24 april 2013)
Homepage Citaten 2013

Homepage Who’s in control?