Ontplooien – … gaat hij voorbij aan het feit dat de mens in hoge mate handelt zoals de commercie hem laat handelen.

Af en toe verschijnen er boeken waarvan je weet dat er veel over gesproken zal worden. Dat de schrijver her en der in het publieke domein zal optreden: interviews, talkshows, op opiniepagina’s enzovoorts. Zo’n boek werd op donderdag 3 oktober 2013 in Amsterdam gepresenteerd: Ons land kan menselijker : naar een economie die de samenleving verbetert. Geschreven door Henk van Tuinen (1946).

Een econoom, die binnen zijn wereld bekendheid geniet, maar nog niet in die van de gewone burgers. Toch zal zijn boek velen aanspreken, en tot denken aanzetten. Het verscheen bij een literaire uitgever, De Bezige bij; en dat is niet zomaar. Als econoom treedt hij in het voetspoor van een klein, doch snel groeiend clubje economen die ‘het licht hebben gezien’. Economen die weten dat zij zichzelf ietwat bescheidener moeten (gaan) opstellen. Economen die zich realiseren dat hún wetenschap geen ‘harde’ wetenschap is, maar eerder ‘een mening’ over hoe de samenleving zich zou kunnen of moeten ontwikkelen. Een mening, geen exact weten. Laat staan een waardevrij standpunt. Andere namen die opkomen zijn Arnold Heertje, Richard Layard, ‘Robert Skidelsky en Tomás Sedlácek. Alleen komt deze Henk van Tuinen met een verrassend voorstel. Oók interessant voor Openbare Bibliotheken en bibliothecarissen. Tenminste, interessant voor bibliothecarissen die voor een bepaalde ‘kant’ kiezen. 

Een dun boekje
In een kleine 150 pagina’s vertelt Henk van Tuinen zijn verhaal. Tien hoofdstukken. In de eerste zes analyseert hij de vele tegenstrijdigheden in onze economie en samenleving, die in zijn ogen destabiliserend werken. In hoofdstuk zeven komt hij met een voorstel om deze destabilisering tegen te gaan. Niet door, zoals hij zegt, met een utopisch vergezicht te komen, maar door een mechanisme op te starten dat niemand bedreigt en dus op niet te veel weerstand hoeft te stuiten. Alhoewel het redelijk naïef van Henk is om dat te denken; waarschijnlijk hoopt hij het. Daarna volgen nog drie hoofdstukken waarin de diagnose en de therapie van het boek worden uitgediept in een samenhangende visie op mens, economie en samenleving.
Een dun boekje, maar Henk van Tuinen snijdt grote zaken aan. Die niet bij iedereen ‘goed’ zullen vallen. Integendeel. Op veel redacties van grote landelijke kranten en tijdschriften lopen redacteuren rond die waarschijnlijk brandhout zullen maken van zijn verhaal. Maar dat zullen zij doen omdat ze niet willen (of kunnen?) begrijpen dat Henk van Tuinen zijn pijlen juist ook op hen richt; gelovigen in economie-kerk. En niet willen meegaan in de visie van Henk van Tuinen dat economen niet dé waarheid in pacht hebben. Dat om de vele problemen in onze samenleving en tijd op te lossen niet alleen naar dé economie gekeken moet worden. Integendeel, veel problemen worden juist door dé economie veroorzaakt.

Who’s in control?
Deze zin gebruikt Henk van Tuinen in zijn boek niet, maar hij heeft het er in verschillende hoofdstukken wél over. Wie heeft het voor het zeggen? Wie bepaalt welke kant het opgaat? Zijn conclusie – als 67-jarige man, die circa 50 jaar heeft ‘meegelopen’ – is dat in ieder geval de gemiddelde mens NIET in control is. Integendeel, als eenvoudig mens worden we almaar meer overladen met reclame en ander ietwat meer verkapte beïnvloedingsmechanismen (marketing, PR, framing, spin). Waardoor het weinig zinvol is te spreken van consumenten die ‘iets’ willen. Bijna alles wat we willen, betoogt hij, is ‘gemaakt’, gemanipuleerd, ons ‘aangepraat’, verleidelijk voorgespiegeld of -gesteld. Hij noemt het getal 500 miljard euro’s. De omzet van de reclamebranche. Waarboven op nog miljarden euro’s komen die te maken hebben met marketing, PR enzovoorts. 

Onze voorkeuren worden, zoals we hebben gezien, in hoge mate gemanipuleerd door reclame en andere vormen van marketing. Dat manipuleren door de aanbodzijde van de markt kan natuurlijk niet worden verenigd met het idee dat die voorkeuren ‘exogeen’ zijn. Wereldwijd wordt jaarlijks veel meer dan 500 miljard euro aan die manipulatie besteed, maar economen doen alsof dat irrelevant zou zijn. Psychologen en gedragseconomen hebben duidelijk gemaakt dat mensen en hun voorkeuren uiterst beïnvloedbaar zijn, maar de gangbare economische theorie neemt dat niet serieus. De impliciet of expliciet veronderstelde consumentensoevereiniteit is in de realiteit niet of nauwelijks aan de orde. De consument loopt in belangrijke mate aan de leiband van de aanbodzijde van de markt en onze cultuur wordt op sleeptouw genomen door de commercialisering. Als Heertje schrijft: ‘De mens handelt zoals hij handelt’, gaat hij voorbij aan het feit dat de mens in hoge mate handelt zoals de commercie hem laat handelen.

Maar is dat een probleem?
Henk van Tuinen maakt aannemelijk dat dit wél degelijk het geval is. Als samenleving zullen we domweg minder moeten gaan consumeren; althans zaken nalaten die feitelijk niet veel toevoegen aan ‘een goed leven’. Producten en diensten die ons alleen maar worden opgedrongen om ‘de economie’ draaiende te houden. In zijn boek noemt hij vele voorbeelden. Maar niet Ajax. Of Feyenoord? PSV? Dat waren ooit op Europees niveau topploegen; maar door de corrumperende werking van reclame, marketing, ‘het grote geld’ zijn ‘we’ teruggevallen tot het niveau van Denemarken. Litouwen? Letland. Drinken we allen van tijd allemaal wel eens een flesje duur water. Op een terras of in een restaurant. Kopen zelfs grote tweeliter flessen. Terwijl alom duidelijk is dat normaal kraanwater net zo goed is. 

Henk van Tuinen verwijst in zijn boek naar vele anderen, die op hun manier hetzelfde zeggen. Of een deel van het probleem – dat we als mens amper weten waarom we handelen zoals we handelen – aanstippen. Op pagina 40 zegt hij het als volgt:

De markt verandert onze verlangens in behoeften en onze behoeften in absolute onmisbaarheden, creëert verlangens die we niet wensen te hebben, maakt ons ongeduldig en ondermijnt onze zelfsturing, vervreemdt ons van onszelf en brengt de mens tot obesitas, onderschatting van risico’s, competitie in hebzucht, depressiviteit en sociale angst, infantiliteit, ressentiment. De markt bederft kinderen met alle langetermijngevolgen van dien. De markt ondermijnt de fundamenten van onze samenleving en de publieke zaak en verslindt burgerschap, commercialiseert sociale relaties, creërt een cultuur van weinig winners en veel losers en koopt menselijke waardigheid af. (pagina 40) Na elk stukje van deze lange zin verwijst hij naar een schrijver/boek(en).

Een tegenwicht
In hoofdstuk zeven (Praktische procesverbetering) doet Henk van Tuinen twee voorstellen om de destabilisende processen (die terug te voeren zijn op tegenstrijdigheden in de economie) ietwat tegen te gaan. Het eerste en belangrijkste is dat hij de instelling (bij wet) van een onafhankelijk operend ‘Ontplooiingsfonds‘ bepleit:

De Overheid vormt een fonds waaruit organisaties kunnen putten die professionele reclame willen maken voor activiteiten en doelen die concurreren met het door commerciële marketing opgezweepte consumentisme. Laten we dit fonds voorlopig het ‘Ontplooiingsfonds’ noemen. Het Ontplooiingsfonds wordt beheerd door een bij wet ingestelde onafhankelijke instelling. Niet de politiek, maar deze onafhankelijke instelling beslist welke reclameprojecten worden gehonoreerd. () Onvermijdelijk zal het soms gaan om reclamecampagnes met een strekking waar lang niet elke politieke partij en zeker niet alle belastingbetalers van gediend zijn. Het is immers juist de bedoeling om reclame te maken voor een veelheid van activiteiten en doelen die concurreren met consumentisme. ()
Sommigen zullen er bij de ontwikkeling van dit beleid erg aan moeten wennen dat met belastinggeld gefinancierde controversiële boodschappen indringend onder de aandacht worden gebracht. Het kan bijvoorbeeld gaan om reclame voor zelfontplooiing door onderwijs of vrijwilligerswerk of voor het kiezen van een interessante of maatschappelijk relevante baan in plaats van een hoog inkomen, maar er kan ook reclame voor buitenissige levenswijzen tussen zitten. (pagina 63)

Geen SIRE

Henk van Tuinen denkt niet dat het haalbaar zal zijn een belasting op reclame te gaan heffen (laat staan een verbod), dus bepleit hij een iets hoger BTW-tarief om het fonds te kunnen vullen. Het moet een groot fonds worden, want de ‘tegenmacht’ is erg groot (die 500 miljard euro, plus de beetjes). Henk van Tuinen noemt SIRE niet, maar die heeft hij zeker niet voor ogen. SIRE is in zijn ogen aardige Spielerei. Nee, hij wil dat dit fonds op erg grote schaal mensen een andere richting in gaat duwen. Weg van ons huidige op groei, groei, groei gebaseerde economische model. Waarin we écht wel kunnen zonder al die aangeprate ‘behoeften’. 

Een fel debat
Henk van Tuinen snijdt een belangrijk punt aan. Waarover een debat gevoerd moet worden. Ongetwijfeld zullen velen hem verwijten dat hij geen respect heeft voor visies van individuele, vrije burgers. Maar Henk maakt aannemelijk dat de meesten van ons zelden ‘vrij’ zijn. Niet van onze impulsen, noch van de vele partijen die ons doorlopend op íets’ attent willen maken. Medewerkers van de bibliotheek weten precies wat er bedoelt wordt. Ná elk tv-programma waarin een schrijver optreedt komt er vraag naar dat boek. En willen mensen niet ‘afgescheept’ worden met een (Perpetua-)klassieker of alternatief. Grote gangmakers zijn DWDD, P&W en de Tros nieuwsshow op zaterdagmorgen. Laten we hopen dat redactie noch presentatoren niet ontmaskerd worden als lieden die vatbaar waren voor financiële gunsten.

Een Openbare Bibliotheek
In onze samenleving zijn nog steeds enkele aloude ‘ontplooiings’-organen aanwezig. Het onderwijs, de media en de Openbare Bibliotheeksector. Henk van Tuinen noemt ze niet, maar hij weet als burger waarschijnlijk dat ‘het’ onderwijs en ‘de’ media elk op hun manier hun taak gedeeltelijk hebben verzaakt. Het gaat te ver om daar op in te gaan, maar als scholen zich afficheren als plekken waar leerkrachten kinderen ‘volgen’ en minder de nadruk leggen op ‘vormen’ dan weet u het wel. Veel mediavormen leggen de laatste (tientallen) jaren steeds meer de nadruk op ‘leuk’ en geven wat de mensen ‘willen’. De bibliotheeksector kent hij waarschijnlijk niet. Maar daar is ook alweer jarenlang hetzelfde aan de hand. Bibliotheken stellen collecties samen waar veel vraag naar is, organiseren activiteiten die goed scoren en leggen minder de nadruk op het aloude ‘volksverheffingsideaal’. In Vrij Nederland werd in april van dit jaar een artikel gepubliceerd over ‘de strijd’ tussen deze twee visies: retaildenken versus volksverheffing. 

Lezers van Stavast
Sinds anderhalf jaar loopt dit project. Leden van de bibliotheek lezen non-fictie boeken over onze tijd. Bijna alle door Henk van Tuinen aangestipte boeken zijn in deze ruim 200 titels omvattende lijst opgenomen. Boeken als munitie om beter beslagen ten ijs te komen. Begrijpen hoe de wereld in elkaar zit.
Als het Ontplooiingsfonds ooit werkelijkheid zou worden, dan zullen wij als Noord Oost Brabantse Bibliotheken als een van de eersten een interessant projectvoorstel indienen.

Ondertussen blijven we lezen. Als tegenwicht tegen die door Henk van Tuinen aangeduide krachten.

Youtube: Henk van Tuinen over marktwerking (4:55) (204 weergaven op 7 oktober 2013)

https://www.youtube.com/watch?v=t8GXXLBU8fU&feature=emb_title


Meer lezen (enkele boeken)
Benjamin B. Barber. De infantiele consument : hoe de markt kinderen bederft, volwassenen klein houdt en burgers vertrapt (2007)
Marc Chavannes. Niemand regeert : de privatisering van de Nederlandse politiek (2009)
Antonio Damasio. Het zelf wordt zich bewust : hersenen, bewustzijn, ik (2010)
Ap Dijksterhuis. Het slimme onbewuste : denken met gevoel (2007)
Allen Frances. Terug naar normaal : inside informatie over de epidemie van psychische stoornissen (2013)
David Graeber. Schuld : de eerste 5000 jaar (2012)
Arnold Heertje. Echte economie : een verhandeling over schaarste en welvaart en over het geloof in leermeesters en lernen (2006)
John Maynard Keynes. Economic possibilities for our grandchildren (1931)
Richard Layard. Waarom zijn we niet gelukkig? (2005)
Martin Lindstrom. Brandwashed : hoe bedrijven ons manipuleren en overhalen om te kopen (2012)
Michael J. Sandel. Niet alles is te koop : de morele grenzen van marktwerking (2012)
Fernando Savater. Vrijheid, gelijkheid, broederschap : zakwoordenboek voor mensen van morgen (2009)
Willem Schinkel. De nieuwe democratie : naar andere vormen van politiek (2012)
Richard Sennett. De ambachtsman : de mens als maker (2008)
Robert & Edward Skidelsky. Hoeveel is genoeg? : geld en het verlangen naar een goed leven (2013)
Dick Swaab. Wij zijn ons brein : van baarmoeder tot Alzheimer (2010)
Paul Verhaeghe. Identiteit (2012)

Citaat 073 (zondag 6 oktober 2013)
Homepage Citaten 2013