De mens is gedegradeerd tot consument en de consument is niet meer dan een unieke combinatie van data.

De tijd zal het leren, maar waarschijnlijk is de aankondiging van de ING Bank om “betaalgegevens van klanten te gaan vermarkten” een van de grootste blunders die in 2014 door een bedrijf zal worden gedaan. Het citaat komt uit de column van Bert Wagendorp in De Volkskrant (Big data, dinsdag 11 maart 2014). Die op zijn manier dit voornemen op de hak neemt; en afsluit met een beslissing (die waarschijnlijk meer ‘oude Postgiroklanten’ zullen nemen): wegwezen.

Hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans mengde zich op Twitter ook in het debat. Een tweet: Zouden banken als ING nu niet doorhebben dat zij nog in de oude wereld leven volgens het oude paradigma:klanten exploiteren voor eigen gewin

In alle artikelen en commentaren tot nu wordt echter amper ingegaan op het achterliggende mechanisme; of wereld waarin we leven. Een wereld die ‘vergeven’ is van ‘de reclame’ en andere middelen om mensen attent te maken op interessante ‘boodschappen’.  Bedrijven, instellingen en organisaties die honderden miljarden euro’s uitgeven om ons ‘dingen’ of diensten te laten afnemen die we wellicht niet nodig hebben.

Toevallig spreekt aanstaande zondag op uitnodiging van de bibliotheek in de Groene Engel in Oss oud-econoom Henk van Tuinen o.a. over het organiseren van een tegenmacht/kracht tegenover al dit reclame-, marketing-, pr- en frame-geweld. Hij bepleit in zijn in oktober 2013 verschenen Ons land kan menselijker : naar een economie die de samenleving verbetert de instelling van een zogenaamd ‘Ontplooiingsfonds’. Waarmee initiatieven van bedrijven, instellingen en organisaties die een tegengeluid willen laten horen (financieel) ondersteund kunnen worden. Denk aan spotjes die een armlastig waterbedrijf dan zou kunnen maken en op prime time uitzenden om te benadrukken dat gewoon kraanwater net zo goed is als een Spaatje. Of een fonds waarmee armlastige, kritische en o zo broodnodige kranten en tijdschriften deels overeind gehouden kunnen worden. 

Het Ontplooiiingsfonds dat Henk van Tuinen bepleit, maakt deel van een groter betoog tegen de richting die onze samenleving de laatste dertig jaar is ingeslagen. Hij zet grote vraagtekens bij deze ‘neoliberale’ richting en wil met dit boek een bijdrage leveren aan het debat. Het unieke van dit boek en betoog is dat hij als een van de weinigen inzoomt op reclame en andere krachten die mensen (blijven) aanzetten (veel) te consumeren. In zijn betoog neemt hij mee dat de mens geen rationeel wezen is die weloverwogen beslissingen neemt. Integendeel: we doen als mens waar wat en zijn een speelbal. Die volop bespeeld worden.

Drie lange zinnen, waarin veel zit opgesloten
Op pagina 40 staan drie zinnen waarin Henk van Tuinen veel onderzoek en inzicht samenvat. In het boek staat achter elk deel van die zin een naam en jaartal. Een verwijzing naar een boek. Die zinnen zijn:
De markt verandert onze verlangens in behoeften en onze behoeften in absolute waarheden,
creërt verlangens die we niet wensen te hebben,
maakt ons ongeduldig en ondermijnt onze zelfsturing,
vervreemdt ons van onszelf
en brengt de mens tot obesitas,
onderschatting van risico’s,
competitie in hebzucht,
depressiviteit en sociale angst,
infantiliteit,
ressentiment.

De markt bederft kinderen
met alle langetermijngevolgen van dien.

De markt ondermijnt de fundamenten van onze samenleving
en de publieke zaak
en verslindt burgerschap,
commercialiseert sociale relaties,
creëert een cultuur van weinig winners en veel losers
en koopt menselijke waardigheid af.

Consumentensoevereiniteit?
Het heeft er alle schijn van dat we de afgelopen halve eeuw lange werkweken zijn blijven werken om steeds meer te kunnen verdienen en consumeren. Dat zien we terug in ons consumentisme: we kopen niet alleen drie- of viermaal zoveel, onze hele cultuur draait nu meer dan vroeger om het winkelen als vrijetijdsbesteding …
We lieten onze consumptie zelfs nog sneller groeien dan ons inkomen zodat we steeds hogere schulden hebben. We hebben de illusie dat die hogere consumptie ons gelukkiger maakt. (pagina 35)

Maar helaas is de werkelijkheid heel anders (). In werkelijkheid zijn de consumenten helemaal niet zo soeverein. Vaak worden zij gestuurd door de producenten in plaats van omgekeerd. De producenten manipuleren de behoeften van de consument door middel van allerlei marketingtechnieken, waaronder moderne reclame. Dat staat haaks op de gangbare wetten van de markteconomie. Anders dan economen denken, is de producent vaak soeverein. De consument loopt aan de leiband en wordt dan ook niet echt gelukkiger van zijn toenemende consumptie. (pagina 37)

Ons consumentisme gaat ten koste van de samenhang van onze samenleving en van onze waardigheid en menselijkheid. De alomtegenwoordigheid van commerciële manipulatie veroorzaakt een sluipende commercialisering van onze cultuur: mensen worden consumenten, burgers worden egoïstische calculeerders, buren en collega’s worden concurrenten, waardige en trotse personen worden materialisten. Omdat het proces sluipend verloopt, valt het ons niet op. ()
Door de neoliberale consensus hebben we in de afgelopen drie decennia op steeds meer terreinen marktwerking toegelaten en zelfs bevorderd. Daaroor zijn de mechanismen van de markt geleidelijk breder van toepassing geworden. En in die mechanismen draait het nu eenmaal om eigenbelang, concurrentie en het recht van de sterkste. () Je kunt de commercialisering van de cultuur daarom zien als een geleidelijke verdringing van de samenleving door de markt. (pagina 40-41)

Een debat
Het voornemen van de ING om klantgegevens aan de reclamebranche te geven is door velen met afschuw ontvangen. Henk van Tuinen zal tijdens zijn lezing op zondag 16 maart 2014 in Oss ongetwijfeld instemmen met burgers die dit niet ‘pikken’, maar aan de andere kant zal hij oook betogen dat er veeeeeeeeel meer speelt. Waarover gepraat moet worden. Een debat. En wettelijke maatregelen die de macht van ‘de markt’ ietwat inperken ten faveure van de impulsieve, niet rationele consument/burger.

Een teken aan de wand
Het boek van Henk van Tuinen verscheen begin oktober (2013). Voor zover bekend heeft geen landelijke krant of opinietijdschrift, noch een talkshow aandacht geschonken aan dit boek. Een mogelijke verklaring is dat de hele mediabranche in extreme mate afhankelijk is van reclame-inkomsten.

Een Openbare Bibliotheek
Indien het ‘Ontplooiingsfonds van Henk van Tuinen ooit zou ontstaan dan zullen we als openbare bibliotheek ongetwijfeld voorstellen indienen om bepaalde campagnes tot stand te kunnen brengen.

Boeken die Van Tuinen aanstipt en die opgenomen zijn in de collectie
Benjamin Barber. De infantiele consument : hoe de markt kinderen bederft, volwassenen klein houdt en burgers vertrapt (2007)
Ap Dijksterhuis. Het slimme onbewuste : denken met gevoel (2007)
Elkhonon Goldberg. Het sturende brein : onze hersenen in een complexe wereld (2010)
David Graeber. Schuld : de eerste 5000 jaar (2012)
Arnold Heertje. Echte economie : een verhandeling over schaarste en welvaart en over het geloof in leermeesters en lernen (2006)
Martin Lindstrom. Brandwashed : hoe bedrijven ons manipuleren en overhalen om te kopen (2012)
Michael Sandel. Niet alles is te koop : de morele grenzen van markt werking (2012)
Willem Schinkel. De nieuwe democratie : naar andere vormen van politiek (2012)
Robert & Edward Skidelsky. Hoeveel is genoeg : geld en het verlangen naar een goed leven (2013)
Dick Swaab. Wij zijn ons brein : van baarmoeder tot Alzheimer (2010)
Paul Verhaeghe. Identiteit (2012)

Citaat 115 (dinsdag 11 maart 2014)
Homepage Citaten 2014