Een ode aan Marcia Luyten en Bas Heijne

Wellicht heeft u afgelopen maandag (3 oktober (2016) David Van Reybrouck bij DWDD gezien. De Belgische cultuurhistoricus, denker en publicist die enkele jaren geleden – terecht – een megasucces had met zijn boek over de Congo. Momenteel doet hij onderzoek naar ‘ons’ Nederlands Indië. Als voorbereiding op een nieuw boek.

Ook spreekt hij zich in onze contreien regelmatig uit over het functioneren van onze democratie. Hij schrijft er niet alleen over, praat er niet alleen over maar handelt er ook naar. Zo organiseerde hij in 2011 in Brussel de eerste G1000. Een manier om burgers in een stad mee te laten praten over zaken die aangepakt zouden moeten worden.

Odes
Sinds enige jaren schrijft hij ook voor De Correspondent, het digitale platform dat door filosoof Rob Wijnberg wordt aangevoerd. Daar verschijnen onregelmatig zijn ODES. Lofdichten op ‘dingen’, verschijnselen, zaken. Waar hij warm voor loopt. Iets mee heeft. Waarvoor hij dankbaar is. Hij heeft er inmiddels verschillende geschreven. Over uiteenlopende, onverwachte onderwerpen: het weerzien, mijn poetsvrouw, de mislukking, David Bowie, de lammergier, Joost Zwagerman, de broederlijkheid of de moed. Hij begon er in maart 2015 mee, het ging over de jaloezie. Prachtig verwoord. Kort, krachtig en af en toe zelfs ietwat poëtisch. ‘Snoepjes van de week’. Sterk aanbevolen. Voor 60 euro per jaar krijgt u toegang tot alle artikelen van deze relatief jonge honden-bende.

Twee odes
Hieronder wil ik twee boeken naar voren halen waarvoor de loftrompet móet worden gestoken. Een boek van vorig jaar en een onlangs gepubliceerd pamflet. Of essay, iets deftiger geformuleerd. Geschreven door Marcia Luyten en Bas Heijne. Twee intellectuelen die beide een antropologische natuur hebben meegekregen of verworven. Met verbaasde ogen naar onze maatschappij kijken en in staat zijn op een prachtige manier te verwoorden wat hen daarin opvalt, treft. Boeken die – in mijn ogen – een groot publiek verdienen. Rijke boeken die in je hoofd na blijven spelen als je ze uit hebt. Boeken die je op verschillende plekken en momenten in een ander verhaal kunt invoegen. Ook als dat onderwerp ogenschijnlijk niets met het thema van Luyten of Heijne te maken heeft. Groeibriljantjes. Die – hoe toevallig – met elkaar samenhangen.

Ode een – Marcia Luyten – Het geluk van Limburg
Vorig jaar verscheen bij De Bezige bij het tweede boek van deze in Limburg opgegroeide econome. Ze is sinds enkele jaren actief als een van de drie presentatoren van Buitenhof (op zondagmiddag op NPO1). Daarvoor woonde ze samen met haar man (een diplomaat) en kinderen in Afrika. En verwerkte haar indrukken van dat continent in haar eerste boek: Ziende blind in de sauna : hoe onze politiek, economie en cultuur ‘Afrikaanse’ trekken krijgen. Een boek dat te weinig aandacht heeft gekregen en getrokken. Na haar terugkeer naar Nederland zag Marcia Luyten redelijk verbaasd dat ons land sinds haar vertrek van kleur was verschoten. Ze moest tot haar spijt constateren dat in onze samenleving Afrikaanse trekken zijn ingeslopen. En dat is geen compliment. In januari 2010 sprak ze op verzoek van de bibliotheek in de Groene Engel over dit boek. 

Jaren later realiseerde ze zich als Limburgse vrouw (geboren in 1971, zes jaar nadat minister Joop den Uyl op 17 december 1965 in Heerlen aankondigde dat alle kolenmijnen gesloten zouden worden) dat ze tijdens haar verblijf in Oeganda en Zambia veel had opgestoken over de mijnbouw in die landen, maar amper iets afwist van de geschiedenis van haar geboortestreek. Dus nam ze op zeker moment het besluit om die geschiedenis te gaan bestuderen. Niet alleen door stapels boeken door te werken, maar vooral door zeer regelmatig terug te keren naar Zuid-Oost Limburg. Daar sprak ze met verschillende ooggetuigen. Na die jarenlange research schreef ze Het geluk van Limburg, dat in het voorjaar van 2015 verscheen. Dit boek is dit keer niet onopgemerkt gebleven. Sterker: het is een kleine bestseller in Limburg én de rest van Nederland geworden. Bekroond met de Brusseprijs.

Een opgestoken vinger?
Marcia Luyten beschrijft in ruim 300 pagina’s de opkomst en ondergang van de mijnbouw in Zuid-Oost Limburg. En vermengt dit ‘verhaal’ met het relaas van de familie van de ook in Duitsland beroemde zanger Jack Vinders. In die familie komt ‘alles’ samen wat in Limburg de laatste anderhalve eeuw speelde. Het katholieke milieu. Gehoorzaamheid aan de kerk. En vakbond. Levens die reeds bij geboorte vastlagen. Het taboe op homoseksualiteit. De woede toen die mijnen werden gesloten. Woede en berusting toen van de beloofde nieuwe werkgelegenheid amper iets terecht kwam. Het gevoel dat ‘men’ door ‘Den Haag’ in de steek is gelaten. De troosteloosheid van een achterstandsgebied. De vlucht van velen in drank, drugs en lamlendigheid. Het massale stemmen op partijen als de PVV. En vooral dit laatste (het massaal stemmen op de PVV) heeft een link met het tweede boek dat ik hier naar voren wil halen.

Het zit er allemaal in. Maar niet veroordelend opgeschreven. Noch neerbuigend. Met respect. Vlot verteld. Een pageturner. Een boek dat – vermoed ik – voor veel mensen uit de regio troostrijk kan en zal werken. En voor de rest van Nederland een soort eye-opener kan zijn. Die Limburgers zijn tot op zekere hoogte slachtoffer van hun omgeving en tijd. Veroordeel die Limburgers niet té veel voor hun huidige gedrag. Je krijgt meer begrip voor de glorie en neergang van een streek. Niet uniek. Zeker niet. Overal op de wereld en in Nederland komen streken op en gaan (soms) weer ietwat naar beneden. Naar ik begrijp wil Marcia nu de streek ten noorden van het IJ in Amsterfdam gaan bestuderen. Waar zich een vergelijkbaar proces heeft afgespeeld.

Een citaat uit het Woord vooraf
Ik besloot terug te keren naar Nederland en een boek te gaan schrijven over het leven in een dorp op een steenkolenmijn. Een dat van kaft tot kaft een verhaal vertelt dat inzicht biedt, maar vooral ook gevoel geeft voor wat daar gebeurd is. Het geluk van Limburg is daartoe geweven met twee draden. Die hebben elk een eigen kleur, een eigen textuur; ze wikkelen zich om elkaar heen en laten elkaar soms voor even of langere tijd los. De ene draad vertelt het verhaal van de sociaaleconomische en sociaal-culturele geschiedenis van de Mijnstreek. De andere draad is de familiegeschiedenis van Jack Vinders uit Heilust.
  De ene draad is historisch, de andere een vertelling waarin persoonlijke ervaringen en gevoelens doorklinken. De ene is objectief van toon, de ander is deels gebaseerd op de subjectieve ervaringen van Sjaakie, een zwart-wit foto die is ingekleurd. En toch zijn ze innig verweven en onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Klik hier voor meer achtergrondinformatie over Het geluk van Limburg.
En hier voor een ontroerend muzikaal optreden van Marcia én Jack Vinders (waar ze Motherland – cradle me, close my eyes, lullaby me to sleep -van Natalie Merchant zingen).

Ode twee – Bas Heijne. Onbehagen : nieuw licht op de beschaafde mens
Begin september verscheen dit als essay gepresenteerde pamflet. Een dun boek-‘je’ met – naar mijn mening – een grootse inhoud. Een belangwekkend, lang uitgevallen opinie-artikel. Ik meen dat momenteel de vierde druk al wordt opgelegd. En denk dat er nog meer herdrukken zullen komen. Terecht. Het wordt als geheimtip door lezers doorgegeven. Bas Heijne bezit evenals Marcia Luyten de gave van het observeren. Wat ziet hij in de samenleving. Hoe gedragen mensen zich. En weet die indrukken mooi onder woorden te brengen. 

Bas Heijne maakt zich zorgen over de tijdgeest. In Nederland en daarbuiten. Overal ziet hij populistische oprispingen. Mensen die min of meer bewust vervelende feiten niet meer tot zich willen nemen. Wegkijken. Hun verantwoordelijkheid niet (meer) nemen om ‘iets’ te doen aan alle uitdagingen en problemen van onze tijd en samenleving. Ergens zegt hij dat dit thema hem sinds 9/11 (in 2001, vijftien jaar geleden) al bezighoudt. Alleen zijn we nu in 2016 op een punt gekomen dat hij – mijn woorden – een beetje radeloos is geworden. Hij is doorgaans een opgewekt, redelijk optimistisch mens. Hier – in dit pamflet (dat hij in zijn halfjaar-sabbatical van zijn zaterdagse NRC-column heeft geschreven) – is hij tamelijk pessimistisch. Maar ondanks alles vervalt hij niet in de fout om dé fout alleen neer te leggen bij die burgers (want dat zijn het) die vaak té beroerd zijn over complexe onderwerpen na te denken. 

Om dat uit te leggen komt hij ‘aanzetten’ met iets wat Sigmund Freud in 1930 naar voren heeft gebracht: het lust- en realiteitsprincipe. Volgens Heijne heeft elk mens beide principes aan boord en weet iedereen wanneer en waar een van de twee de overhand moet hebben. Toch ziet hij in onze samenleving steeds meer volwassen mensen die zich niet altijd even volwassen gedragen. Mensen waarbij de ‘realiteitsknop’ is uitgezet of op een laag pitje gedraaid. Burgers die feiten negeren die haaks staan op hun ‘lust’-gevoel. Achter volksmenner-achtige types aanlopen die gouden bergen beloven. Instant succes. Die niet willen of wensen te zien dat politiek vooral de kunst van het compromis is. Dat verkiezingsbeloftes amper serieus zijn te nemen. Eerder een manier om in verkiezingstijd uit te leggen waar ze voor staan.

Opmerkelijk is dat Bas Heijne de ‘schuld’ daarvoor niet alleen bij die mensen neerlegt. Integendeel, de ‘schuld’ ligt evenzeer bij degenen die vaak hun neus voor deze ‘onderklasse’ ophalen. Té veel – vaak hoogopgeleide – machthebbers (politici, directeuren, beleidsmakers) zijn niet in staat zich (meer of minder) in te leven in de levens van deze mensen. Nemen over hun hoofden beslissingen die vaak vervelend voor deze groep uitpakken. Besluiten die hun levens overhoop halen. En protesteren helpt niet meer. Veel mensen aan de ‘onderkant’ hebben meer dan het gevoel dat er niet naar hen wordt geluisterd. En dat het niet uitmaakt wie er regeert: PvdA, CDA, VVD of D66. Grosso modo voeren ze allemaal hetzelfde beleid. Dat stemmen op protestpartijen evenmin helpt is bij velen nog niet doorgedrongen. Maar een ‘signaal’ afgeven lucht wel op.

Aan de andere kant is Bas Heijne ook kritisch naar die ‘slachtoffers’ toe. Die zouden vaker in de spiegel moeten kijken. Het zijn per slot van rekening volwassenen die zich ook kunnen informeren. Moeten feiten van gevoelens kunnen scheiden. Dat valt niet mee. Overheidsinstellingen en commercie beweren aan de ene kant dat burgers rationele wezens zijn, maar weten dat het tegendeel waar is. En handelen naar dat inzicht. Er wordt volop ingespeeld op gevoelens (Systeem 1 volgens Daniel Kahneman, ons ‘gevoel’). Met groot succes. Ieder mens neemt vaak ‘beslissingen’ die vaak haaks staan op wat ‘goed’ voor ons zou zijn. Het is wel goed voor de handel, maar het is maar zeer de vraag of we met dit (economisch) model nog lang kunnen doorgaan. ‘De aarde’ trekt het wellicht niet langer. 

Een quote uit Onbehagen
Globalisering en immigratie lijken zijn idee van zijn omgeving, zijn cultuur, te verwateren, of zelfs te vernietigen, gefaciliteerd door een zichzelf als kosmopolitisch en multicultureel beschouwende elite die dat hele begrip van cultuur lijkt te willen ontkennen – of als achterlijk ervaart.
De bedding van zijn leven lijkt verdwenen. (p. 66)

Interview:Het is tijd voor een nieuw beschavingsideaal. Bas Heijne wijst de weg (Lex Bohlmeijer, zaterdag 1 oktober 2016) (duur: 33:17)

Een derde ode
Afgelopen zondag werd de derde aflevering van het zestiende Tegenlicht-seizoen uitgezonden: Wij zijn het volk. Een pareltje. Een zeer integer gemaakte documentaire over mensen uit Dresden die zich zorgen maken over hun land en samenleving. Burgers die stemmen op Pegida of de nieuwe partij Alternative für Deutschland. Burgers die niet langer (willen of kunnen) begrijpen wat ‘ze’ in Berlijn allemaal besluiten. In deze uitzending werden verschillende ‘normale’ burgers en enkele politici aan het woord gelaten. Niet veroordelend. Een ‘mooie’ aanvulling op het boek van Marcia Luyten en het essay van Bas Heijne.

Wél kwam ergens in deze aflevering een expert aan het woord. Een man die neergezet wordt als de ‘psychiater des vaderlands’, ene Joachim Maaz. Die redelijk laconiek opmerkt dat we niet verbaasd moeten zijn dat zovelen als vluchteling naar ons toekomen. En dat het probleem niet ‘de islam’ of Pegida is maar de grote verschillen tussen hen daar en wij hier. Maar wel opmerkingen die velen hem niet in dank zullen afnemen. Hieronder de vertaling uit deze Tegenlicht-aflevering:

We hebben een fundamenteler probleem. Het probleem is niet de islam en natuurlijk ook niet Pegida. Door beide wordt iets anders duidelijk. We moeten inzien dat we economisch zo niet verder kunnen met onrechtvaardig en oneerlijk handelen en uitbuiten. We moeten een andere sociale levensvorm zien te vinden. We zitten in een kritieke wereldwijde ontwikkeling met een stijl, je kunt ook zeggen een sociale wereldoorlog van rijk tegen arm. Met kolonialisering en uitbuiting.

Nu slaat het langzamerhand om. Zij die in het nadeel waren en uitgebuit werden, in slechtere omstandigheden leefden pikken dat nu niet meer. Dat is ook logisch. Als je ziet hoe de vluchtelingenstromen richting Europa gaan. Die willen eindelijk ook aanschuiven en mee-eten van de taart. Dat is begrijpelijk. En dan wordt ook duidelijk dat er een grens aan is. Dit werkt niet. Dus het enige beleid dat mogelijk is, is geen integratiebeleid voor vluchtelingen, is niet iedereen toelaten maar zorgen dat de ongelijkheid verdwijnt. De oorzaken van de armoede, waardoor mensen op de vlucht slaan die moeten bestreden worden.

Joachim Maaz formuleert het heel anders dan Bas Heijne, maar het komt ongeveer op hetzelfde neer. Links- of rechtsom zullen we als volwassenen onder ogen moeten (gaan) zien dat er problemen zijn die zeer complex zijn en waarvan de oplossingen ons allemaal zullen raken. En het helpt niet om als pruilende burger met je lustgevoelens daarop te (blijven) reageren.

Luyten, Heijne en de Tegenlicht-uitzending maken wel duidelijk dat het ook not longer done is om voor de ‘vervelende’ gevolgen alleen de mensen aan de onderkant te laten ‘opdraaien’. Daar kun je als hoogopgeleide en redelijk welvarende ‘bovenklasse’ mee doorgaan, maar weet dat je daar alleen maar de onvrede mee vergroot en het draagvlak voor ‘lastige’ besluiten navenant afneemt.

Een pleidooi om te gaan experimenteren met ‘de democatie’
David Van Reybrouck maakt zich nog meer dan enkele jaren geleden grote zorgen over het functioneren van onze (lokale) democratie. In zijn ogen moet er geëxperimenteerd worden. De boeken van Heijne en Luyten, de Tegenlicht-uitzending en het dagelijks bombardement aan ‘gedoe’ (rondom verkiezingen en referenda in de VS, UK, Hongarije, Spanje, Oostenrijk, Colombia en Nederland) schreeuwen daarom.

Niet toevallig staat tijdens de maand november, tijdens Nederland Leest 2016, het thema democratie in de bibliotheek centraal.

Interview:Zo kan de politiek haar geloofwaardigheid terugwinnen (Lex Bohlmeijer praat met Gabriël van den Brink, 1 janauri 2016) (duur: 46:51)

Tot slot
Op woensdag 12 oktober spreekt Marcia Luyten in de Bibliotheek Uden over haar boek Het geluk van Limburg

Tijdens de Tegenlicht Meet Up Oss #02 staat de aflevering Wij zijn het volk centraal en wordt in het gesprek o.a. gepraat over het boek Onbehagen : nieuw licht op de beschaafde mens.

Citaat 398 (woensdag 5 oktober 2016)
Homepage Citaten 2016