Wat gaat er in het hoofd om van je kind?

Een Disneyfilm uit 2015
Onlangs maakte iemand me attent op een iets oudere tekenfilm van Disney. Ik weet niet meer wie of waar, in welk verband, maar had meteen het vermoeden dat Inside Out perfect aansloot bij een idee dat sinds enige tijd in mijn hoofd zit.

Binnen de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken werken we met een jaarthema. Dat is een woord, maar vaker een korte zin om een jaar lang uiteenlopende activiteiten aan te kunnen ‘ophangen’. Denk aan lezingen, tentoonstellingen, een debat, cursus of een Tegenlicht Meet Up. Een thema dat meerdere kanten heeft.

Vrijheid
Rond de herfstvakantie kwamen enkele collega’s aanzetten met het begrip vrijheid. Ze dachten vooral aan september 1944, toen het Zuiden van Nederland door Amerikanen en Canadezen van de Duitsers werd bevrijd.

Ik was daar in eerste instantie niet zo enthousiast over. Uiteraard doen we als bibliotheek iets met zo’n onderwerp! En de manier waarop ligt voor de hand. Sluit aan bij anderen die daar binnen onze regio ook mee bezig zijn. Ik vermoed dat er groots uitgepakt zal worden en als bieb kunnen wij daar in onze panden goed bij aansluiten.

Ik vond het ietwat saai en vooral niet spannend. Totdat we daarover met elkaar in gesprek gingen en ik langzaam aan ging inzien dat vrijheid een perfect bibliotheekjaarthema is. Mits, mits je het doortrekt naar uiteenlopende onderwerpen die momenteel spelen. Feitelijk al jaren spelen en – geen voorspelling, maar een weten – de komende decennia nog op ons bord zullen liggen. Ik bedoel onze gemeenschappelijke opdracht op zoek te gaan naar een volgende samenleving, onze next society. Een wereld waarin veel dingen heel anders zullen zijn dan vandaag de dag. Niet zo zeer change for change’s sake, maar veel meer omdat oude systemen uitgewerkt zijn of té veel falen vertonen. In dat verband kunnen en zullen we elkaar regelmatig de vraag moeten stellen over vrijheid, vrij zijn. 

Is vrijheid een illusie?
Vrijheid is ogenschijnlijk een helder begrip. Je bent vrij, of je bent het niet. Punt. Klaar. Helaas is dat niet het geval. Ik durf – in commissie – de stelling te betrekken dat wij mensen serieus over vrijheid zullen moeten gaan nadenken. Wat het is? Of je überhaupt vrij kunt zijn? Of het terecht is dat sommigen vrijer zijn dan anderen? We misschien bewust een deel van onze vrijheid in moeten ruilen voor, tja … iets anders? Iets beters? Die Disneyfilm ging daar ook over. Een tekenfilm voor kinderen en zeker ook hun meekijkende ouders. Ze zullen niet teleurgesteld worden. Het is een genot om dit meesterwerkje te mogen aanschouwen.

Daniel Kahneman
Maar eerst een kort verhaal, over een inmiddels klassiek boek van een Nobelprijswinaar. Daniel Kahneman, een Israëlische psycholoog, kreeg in 2002 de Nobelprijs voor economie voor zijn werk over “het integreren van psychologische inzichten met de economische wetenschap, in het bijzonder met betrekking tot het menselijk beoordelingsvermogen en de besluitvorming onder onzekerheid. In 2011 verscheen dat klassieke boek: Ons feilbare brein.

De kern van dat boek en zijn werk is dat de mens, in tegenstelling tot wat door velen wordt gedacht, allesbehalve een rationeel wezen is. ‘De’ mens is geen homo economicus. Integendeel, we doen maar wat.

Twee systemen in ons hoofd
In dit boek komt hij met een beeld, het verhaal van Systeem 1 en Systeem 2.

Systeem 1 is het meest aanwezig, heeft de meeste invloed. Kahneman heeft het over 95% van de tijd. In negentien van de twintig ‘gevallen’ heeft ons gevoel de overhand. En doet dat prima. Systeem 1, ons gevoel loodst ons door de wereld en de dag. Zonder veel ongelukken.

Systeem 2 is het onderdeurtje, dat slechts af en toe mag ‘heersen’. Volgens Kahneman kunnen wij als mens onszelf af en toe dwingen bewust na te denken. Kunnen we voor- en nadelen van iets dat op ons bord ligt afwegen. Serieus nadenken, maar, zegt Kahneman, nadenken kost energie. Veel energie. Dus doen we het zo weinig mogelijk.

Met Systeem 2 kunnen we afgewogen beslissingen nemen; Systeem 1 hebben we vooral nodig om in een oogwenk te handelen. Dat was ooit erg handig, op de steppe; als een leeuw of slang zomaar tevoorschijn sprong. Of dat we veel vet of suiker tot ons namen als we in het oer-oerwoud zomaar zo’n lekkernij aantroffen.

Anno 2019 zitten we met die twee systemen in ons hoofd. En ware het misschien beter dat ons Systeem 2 iets-je groter werd, en Systeem 1 navenant krimpt. Ik vermoed dat we het er helaas voorlopig mee zullen moeten doen. 

Inside Out gaat in wezen over dit verhaal van Daniel Kahneman; en anderen. De laatste jaren is immers veel meer bekend geworden over hoe onze hersenen werken, en hoe die grijze klomp impact heeft op hoe wij ons gedragen. Er zijn tientallen boeken over geschreven. Het boek van Kahneman is niet het beste (geschreven), maar wel invloedrijk. 

Inside Out
Deze Disney-film is gemaakt door de Pixar-studios. Een tekenfilm over een klein meisje, Riley, dat met haar ouders van Minnesota naar San Francisco verhuist en daar niet altijd even gelukkig over is. Dat wil zeggen: in haar hoofd strijden allerlei gevoelens om de voorrang. In haar hoofd ‘leven’ allerlei ‘wezens’ die elk een bepaalde emotie vertegenwoordigen, uitoefenen. Ze ‘strijden’ in haar hoofd om het console, waarmee ze haar gevoelens als het ware aansturen.

Ingewikkeld? Valt mee als u gaat kijken. Het blijft Disney, een soort sprookjesfilm. Over een niet bestaande wereld, die tot leven wordt gebracht en waarin je als kijker in mee kunt gaan. Échte volwassenen wellicht niet, maar als u enige moeite doet kunt u zich overgeven aan dit prachtige verhaal.

Vijf kernemoties
In Riley’s hoofd zitten vijf hoofdpersonen die je in de loop van de tijd beter leert kennen én waarderen. Allemaal, alhoewel je dat op voorhand niet zou zeggen of willen geloven.

De absolute ster van de film is een meisje dat Plezier genoemd wordt (Joy). Zij staat symbool voor evenwicht, veerkracht, optimisme én is het levende symbool van iemand die leeft alsof het leven één groot feest is. Althans zou moeten zijn. Dat je alles doet om er een feest van te maken. Maar ook weer niet té uitbundig.

Naast haar zitten in ‘de cockpit’ van Rileys hoofd Verdriet (Sadness), Angst (Fear), Afkeer (Disgust) en Woede (Anger). De meesters van Disney hebben voor elk van hen een bijpassend uiterlijk, woordgebruik en stem gevonden.

In het begin van de film heeft Plezier alles onder controle en groeit Riley als een evenwichtig en gelukkig kind op. Maar dan besluiten haar ouders naar San Francisco te verhuizen en grijpen de andere vier als het ware hun kans. Ze zaaien in het hoofd van Riley twijfel of die nieuwe plek wel zo’n goed idee is. Plezier doet haar best om bij te sturen, maar langzaamaan raakt Riley in een soort depressie verzeild en ziet het niet meer zitten. Woede neemt dan het initiatief om Riley als het ware te adviseren om terug te gaan naar Minnesota, waar ze gelukkig was.

Vasthouden aan het oude. Disney heeft een perfect gevoel voor de maatschappelijke realiteit waarin veel volwassenen rondlopen die dat ook willen. Van een vrolijk, evenwichtig meisje verandert Riley in een depressieve, ongelukkige pre-puber. Dat heeft helaas effect op veel meer.

https://www.youtube-nocookie.com/embed/yRUAzGQ3nSY

Hoe hersenen werken
Op zich is bovenstaand idee al geniaal, maar de scenarioschrijvers voegen er nog veel meer elementen aan toe.

Het is in het kort een introductie hoe hersens werken. Geen wetenschappelijk betoog en de meeste details kloppen niet, maar op hoofdlijnen weer wel.

Onze hersenen bepalen wie we zijn. Daar worden herinneringen in opgeslagen, ontstaan gevoelens, ontstaan dromen, zit onze geaardheid qua sekse maar ook qua ‘karakter’, wordt ‘besloten’ wat we wel of niet gaan doen et cetera.

In Inside Out komt het ‘allemaal’ voorbij, en aan de orde. Sprookjesachtig. In een spannend verhaal. Want dat blijft het. Slaagt Plezier er samen met Verdriet in om Riley weer terug te brengen naar wat ze ooit was: een gelukkig kind met mooie herinneringen en een open mind naar de toekomst.

Natuurlijk loopt het goed af. Het blijft Disney. Er zit geen Bambi-moment in; alhoewel heel kort wel als Bing Bong, een fantasiebeest uit haar jonge jaren, plaats moet maken voor … tja, de toekomst.

Zó kolossaal groot!
Wat de film ook goed laat zien is hoe gigantisch groot ons hoofd is. Hoeveel we daarin kunnen opslaan en dat we in staat zijn dingen terug te halen.

Goede en slechte herinenringen, het zit er allemaal in. En in dat hoofd van ons strijden allerlei krachten om ‘de macht’. Neigen we meer naar een verdrietige kant? Zijn we afgunstig? Gauw boos? Of gedetermineerd om angstig te zijn? Of hebben we geluk en zijn we als Plezier: evenwichtige wezens die bijna altijd geneigd zijn om het leven positief tegemoet te treden?

Uiteraard zijn er meer krachten in ons hoofd actief, maar om scenario-technische redenen draait het in Inside Out om deze vijf. Opmerkelijk vind ik dat Ratio of Redelijkheid of Denkie niet in de film is ingeschreven. Ik bedoel die vijf procent van Systeem 2, waar Daniel Kahneman het over heeft. In deze tekenfilm wordt die niet gemist. Is niet erg; en ook niet nodig. De vriendelijke stijd tussen Plezier, Verdriet, Angst, Afkeer en Woede leidt uiteindelijk tot the best of both worlds. Er ontstaat al doende evenwicht. Iedereen doet er toe; draagt bij aan een goed eindresultaat. Dat zal in onze werkelijkheid niet voor iedereen opgaan, maar hier wel.

Janus
Onlangs liep ik in het De Pont Museum in Tilburg tegen een nieuw beeld aan, dat bij deze film aansluit. Een beeld van de Franse kunstenaars Anne en Patrick Poirier, een echtpaar. Dit beeld is door het museum aangekocht en kan ook na de overzichtstentoonstelling, die tot begin februari loopt, bekeken worden.

Het beeld bestaat uit twee 2 meter hoge spierwitte hoofden. Een man en een vrouw. Het zijn afgietsels van de hoofden van de kunstenaars. De beelden zijn hol, dat wil zeggen: de achterzijde van hun schedels ontbreken en als kijker kun je in hun hersenpan kijken.

In het mannenhoofd tref je een ruïne uit de klassieke oudheid aan. In het vrouwenhoofd een amfitheater uit dezelfde tijd. Dit beroemde Franse kuntenaarsechtpaar heeft al ruim vijftig jaar lang ‘iets’ met die Oudheid. Op de treden van het amfitheater staan twee kleine poppetjes, man en vrouw (Patrick en Anne). Ze staan op de bovenste van negen tredes. Moeten er iets van zien te maken. In dat amfitheater, maar feitelijk in het leven.

Goed en slecht?
Op die treden – en daar gaat het in dit verband over – staan allerlei Engelstalige woorden. Dat zijn woorden die allemaal met onze hersenen te maken hebben. Emoties, gevoelens, waarden, deugden. Allemaal ‘dingen’ die in de werkelijkheid niet bestaan, maar als het ware gecreërd worden door onszelf, door onze hersenen. Én – brugje naar Inside Out – om ‘de macht’ strijden.

Wat overheerst in elk van ons? Tijdelijk of meer permanent? De ‘kracht’ van dit soort woorden bepaalt wie we zijn. Waar we voor staan, waar we de nadruk opleggen en wat we minder belangrijk vinden. Kortom: wie we zijn. En ook hier kun je de moraal van Inside Out doortrekken; zelfs ‘gewoontes’ die in eerste instantie negatief lijken kunnen en zullen af en toe van pas (kunnen) komen.

Het toeval wil dat van de vijfendertig woorden die op de treden in het amfitheater staan er slechts één matcht met Inside Out. Drie keer raden? Joy (Plezier) natuurlijk!

Vrij zijn?
Film en beeld roepen de vraag op of je vrij kunt zijn. In je hoofd strijden immers allerlei emoties, gevoelens, waarden en deugden als het ware om de macht.

In Inside Out lijkt in eerste instantie Plezier (Joy) het belangrijkste personage, maar gaandeweg de film ontdek je dat dit niet zo is. Zij – Plezier – is erg belangrijk, maar de andere ‘krachten’ zijn evenzo nodig én belangrijk.

Er zit in het Inside Out verhaal geen centrale IK (noem het bewustzijn, ziel) die alles aanstuurt én regelt. Dat inzicht sluit aan bij opvattingen die door veel hersenwetenschappers worden gedeeld.

Niet door allen, en zeker niet door sommige filosofen én veel theologen. Volgens hen moet er in ons aller hoofd iets unieks zitten. Dat ons onderscheidt van andere wezens, ons bijzonder maakt. Waardoor wij het recht hebben ons uit te roepen tot de kroon op ‘de’ schepping. En daar navenant rechten aan te ontlenen, dan wel ons naar te gedragen.

Wij zijn in dat verhaal de king of the world, waarnaar de rest van de evolutie zich moet schikken. Dat ‘ouderwetse’ beeld staat echter zwaar onder druk. En dwingt ons misschien om toe te geven dat wij gelijk zijn aan de rest van de schepping en andere wezens; en ons zeker geen vrijbrief (meer) geeft alles te doen. We zijn in die optiek minder vrij en evenals meisje Riley het ‘resultaat’ van emoties die in ons hoofd worden ‘uitgevochten’.

Moderne klassieker?
Ik geloof het wel. In het vorig jaar verschenen boek 365 films die je gezien moet hebben van Geert Verbanck is Inside Out opgenomen. Geert Verbanck schreef dit boek naar eigen zeggen voor zijn 12-jarige zelf. Hij neemt op pagina 98 een lovende blurb-tekst van documentairemaker Michael Moore op:

Ik geloof dat deze film aan miljoenen kinderen die zich buitenstaander of alleen voelen , zal vertellen dat ze oké zijn. Ik geloof dat deze film levens zal redden.

Fragment uit een recensie
Wat gaat er in het hoofd om van je kind? Die vurige wens van ouders om het brein van hun kinderen te begrijpen ligt aan de basis van Inside Out. Regisseurs Pete Docter (Monsters Inc., Up) en Ronnie del Carmen proberen hen een handje te helpen door ín het hoofd van een 11-jarig meisje te gaan zitten.

Riley verhuist met haar ouders van Minnesota naar San Fransisco. De emoties die bij zo’n verhuizing komen kijken personifiëren Docter en Del Carmen in de vijf poppetjes Vreugde, Verdriet, Woede, Walging en Angst. Het vijftal bedient Riley’s brein in een ‘controlekamer’. Wanneer Vreugde en Verdriet verdwalen in het langetermijngeheugen, moeten Walging, Angst en Woede de boel zien te redden. Voer voor herkenbare en hilarische symboliek. Artikel: Inside Out kan zich meten met het beste van Pixar (NRC juli 2015)

Enkele boeken over onze hersenen
Adam Alter. Superverslavend (2017)
Jacques Bos. Het ongrijpbare zelf (2013)
Ori & Rom Brafman. Onderstroom : de onweerstaanbare drang tot irrationeel gedrag (2010)
Ap Dijksterhuis. Het slimme onbewuste : denken met gevoel (2007)
Nir Eyal. Hooked : hoe je mensen verslaafd maakt aan je product (2015)
Giovanni Frazzetto. Waarom we voelen wat we voelen : wat hersenwetenschap ons wel en niet kan vertellen over onze emoties (2014)
Elkhonon Goldberg. Het sturende brein : onze hersenen in een complexe wereld (2010)
Jelle Jolles. Het tienerbrein : over de adolescent tussen biologie en omgeving (2016)
Daniel Kahneman. Ons feilbare brein (2011)
Herman Kolk. Vrije wil is geen illusie : hoe de hersenen ons vrijheid verschaffen (2012)
Victor Lamme. De vrije wil bestaat niet : over wie er echt de baas is in het brein (2010)
Martin Lindstrom. Brandwashed : hoe bedrijven ons manipuleren en overhalen om te kopen (2012)
Raoul Martinez. Hoe vrij zijn wij? de machinaties van macht en de strijd voor onze toekomst (2017)
Sendhill Mullainathan & Eldar Shafir. Schaarste : hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen (2013)
Dick Swaab. Wij zijn ons brein : van baarmoeder tot Alzheimer (2010)
Tim Wu. Aandacht is het nieuwe goud : hoe commercie en media vechten om ons hoofd in te komen (2016)

Artikelen
In een wereld die overspoeld wordt met irrelevante informatie is helderheid macht. (januari 2019)
Wat is de beste film van de afgelopen vijf jaar? (september 2016)
Next (augustus 2018)

Inside Out: Outside Edition from Jordan Hanzon on Vimeo.

Citaat 569 (zondag 13 januari 2019)
Homepage Citaten 2019