1.
Geen van de drie vermoedde dat al gauw een schaduw over hun vriendschap zou vallen. En niet alleen over hun vriendschap, maar over de hele streek – een schaduw die aldoor groeide en zich nu al, donker en koud, over de grote stad uitbreidde. Het was een onhoorbare en onzichtbare verovering, die dag in dag uit verder oprukte en waar niemand zich tegen verweerde omdat niemand het echt doorhad. En de veroveraars – wie waren dat? (pagina 43)
2.
Ze ontstaan, doordat de mensen hen de gelegenheid geven om te ontstaan. Dat is al voldoende om het te laten gebeuren. En nu geven de mensen hen ook nog de kans, baas over hen te spelen. En ook dat is voldoende om het te laten gebeuren. (pagina 153)
3.
“Ik zeg je één ding (), het gevaarlijkste dat er in het leven bestaat, zijn wensdromen die in vervulling gaan. In ieder geval, als het zo gaat als bij mij. Voor mij valt er niets meer te dromen. Ik zou het ook bij jullie niet meer kunnen leren. Ik heb van alles zo schoon genoeg.” (pagina 205)
4.
‘En de mensen?’ vroeg ze, ‘wat gebeurt er dan met hen?’
‘Mensen,’ schreeuwde de stem en sloeg over, ‘zijn al lang overbodig. Zij hebben zelf de wereld zo gemaakt, dat voor hunsgelijken geen plaats meer is. Wij zullen de wereld regeren!’ (pagina 225)
5.
Want dit was het geheim van dat witte stadsdeel: hoe langzamer je liep, hoe sneller je vooruitkwam. En hoe meer je je haastte, hoe minder je opschoot. (pagina 231)
6.
‘In het begin merk je er nog niet zo veel van. Op een dag heb je geen zin meer om iets te doen. Niets interesseert je meer, alles is saai. Deze lusteloosheid verdwijnt niet meer, maar duurt voort en neemt langzaam aan toe. Het wordt erger, van dag tot dag, en van week tot week. je voelt je steeds neerslachtiger, steeds leger van binnen, steeds meer ontevreden met jezelf in de wereld. Dan verdwijnt geleidelijk aan zelfs dit gevoel en je voelt helemaal niets meer. Je wordt volkomen onverschillig en mistroostig, de hele wereld komt je vreemd voor en kan je niet meer schelen. je wordt niet meer kwaad en niet meer enthousiast, je kunt niet meer blij zijn en niet verdrietig, je verleert te lachen en te huilen. Dan is het koud geworden binnenin je en je kunt niets en niemand meer liefhebben. Als het eenmaal zover gekomen is, is de ziekte ongeneeslijk. Er is gean terugkeer meer mogelijk. Je loopt je te haasten met een leeg, grauw gezicht, je bent net eender geworden als de grijze heren zelf. Ja, dan ben je een van hen. Deze ziekte heet de dodelijke verveling. (pagina 239-240)
Zes fragmenten
Bovenstaande citaten komen uit een in 1973 verschenen boek, dat onlangs door een onbekende Hongaarse filosoof – Srećko Horvat – naar voren werd gehaald.
Genoeg reden om het te reserveren en even te lezen. Het staat te boek als een kinderboek, maar in dit stuk-je wil ik bepleiten dat het ook voor volwassenen relevant is. Juist nu, in deze tijd.
Het zou ook een prima boek zijn om Nederland Leest 2019 aan op te hangen. Een kinderboek voor volwassenen, die zich als kinderen gedragen en zich af moeten gaan vragen of we daarmee door kunnen gaan.
Srećko Horvat betrok deze klassieker in een artikel over klimaatmarsen die over de hele wereld door middelbare scholieren worden gehouden: The children skipping school aren’t ruining the planet – you are (6 februari 2019). Hij sluit naadloos aan bij de analyse en woorden van de grote instigator van deze almaar toenemende trend: Greta Thunberg.
Greta Thunberg heeft meerdere keren, in net iets andere woorden gezegd, dat volwassenen zich wat betreft het veranderende klimaat als kinderen gedragen. Wij weten allemaal in meerdere of mindere mate dat we als wereld(bevolking) een groot probleem op ons bord hebben, maar wensen er niets aan te doen. Blijven hangen in praten, nog een onderzoek, maar in the end is er weinig daadkracht. Onvolwassen volwassen gedrag noemt Greta dat. En dus moeten de kinderen het heft maar in handen gaan nemen. En – belooft Greta – zij gaan daarmee door totdat de volwassenen wel maatregelen gaan nemen die hout snijden.
Een actueel boek uit 1973 over de grijze mannen
Het boek waarnaar Sreçko Horvat verwijst gaat over zo’n kind. Een meisje dat tegen alle maatschappelijke trends in pal blijft staan voor haar geloof in een andere, ja betere wereld. En ze wint natuurlijk. Het blijft een verhaal, een soort sprookje. Waarin de hoofdpersoon de grijze mannen verslaat. Die grijze mannen zijn de vijand en hebben weinig goeds voor met de mensen en de mensheid. Die grijze mannen kun je – wederom – bijna naadloos vertalen naar onze huidige tijd. Opmerkelijk, want het is een boek uit het begin van de jaren zeventig.
Er is geen sprake van computers en social media, maar tóch schetst de Duitse schrijver een wereld die verdacht veel op de huidige lijkt. De kern daarvan is dat bijna iedereen het té druk heeft met … tja: werk, verplichtingen. “Druk, druk, druk” komt in het boek niet voor, maar die houding kenmerkt bijna alle volwassenen én kinderen. Want dat zie je in het boek langzaam gebeuren. Die bijna onzichtbare grijze mannen slagen er in iedereen mee te krijgen in hetgeen zij willen: dat we allemaal druk zijn en amper meer vrije tijd over hebben. Zij willen die vrije tijd voor hun eigen voortbestaan gebruiken. Raar? Inderdaad, maar is een verhaal.
Elke minuut van de dag zijn we druk bezig, zo druk dat we geen tijd meer hebben voor lanterfanten, niksdoen, je vervelen, zomaar een praatje maken. Volwassenen en kinderen gaan er allemaal in mee (zie citaat 2). Worden steeds ongelukkiger, maar gaan er toch mee door. Geïndoctrineerd door die grijze mannen – zeg: de tijdgeest. Dat het normaal is dat je het druk hebt en geen tijd voor pleziertjes, momenten dat je niets hoeft. In het laatste citaat herken je zonder enige moeite mensen die gestresst zijn of een burnout hebben.
Neem de tijd!
Al in 2012 nam Koen Haegens (toen werkzaam voor De Groene Amsterdammer) dit kinderboek mee in zijn Neem de tijd : overleven in de to-go maatschappij. Een kritisch boek over onze massale verdwazing: waarom we niet meer vrije tijd nemen (of claimen) om van het leven te genieten.
Hij sprak er ook over, in de Groene Engel in Oss. In het najaar van 2012. Op uitnodiging van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken, onder de noemer Echte waarde(n).
Tja, nothing’s changed! Klik hier voor een filmverslag.
Grenzen aan de groei
In het boek zit zonder enige twijfel ook de (tijd)geest van De grenzen aan de groei, het legendarische boek van de Club van Rome. In dat boek werd de mensheid voorgehouden dat de manier waarop we leefden niet houdbaar was.
Bijna vijftig jaar later is dit rapport enerzijds hopeloos gedateerd, maar tegelijkertijd super actueel. Alle klimaatmarsen gaan in wezen over de voorspelling van toen: als mens leven we op té grote voet. Onze impact op de aarde en het ecosysteem is veel te groot. Het wordt tijd om onze manier van leven bij te stellen. Doen we dat niet dan dreigt het doembeeld van ‘de grijze mannen’.
Het vierde citaat gaat daar over. Indien de lifestyle van de grijze mannen alomtegenwoordig zal worden is het gedaan met de mensen. In dat citaat schemert ook het boek Homo Deus van Yuval Noah Harari door. Die maakt zich daarin zorgen over een wereld waarin door de mens geschapen slimme, zelflerende systemen zo machtig zullen worden dat ze ‘ons’ niet meer nodig hebben.
Hoeveel is genoeg?
Die grijze mannen zijn de vijand, maar in het boek wordt de suggestie gewekt dat die grijze mannen door ‘ons’ zelf zijn geschapen.
Veertig jaar later schreven twee Engelse economen (vader en zoon Robert & Edward Skidelsky) een boek dat hierbij aansluit. Hoeveel is genoeg? is een vraag die in het kinderboek zodanig wordt beantwoord dat de grijze mannen het voor het zeggen krijgen. Het antwoord is dat de mensen in dat boek nooit meer genoeg hebben en slachtoffer van hun lust worden. Maar gelukkig is er dat meisje.
De Skidelsky’s bepleiten dat we als samenleving een andere weg inslaan: weg van de almaar toenemende druk om (economisch) te blijven groeien. Groei ten koste van andere, veel waardevollere zaken als vrije tijd, een rijke biodiversiteit, een klimaat dat ongeveer hetzelfde blijft et cetera.
In het kinderboek uit 1973 ‘koos’ men voor een andere weg. Dat dit aan de grijze mannen lag is natuurlijk een verhaal. In wezen lag het aan de mensen zelf. Allemaal op de een of andere manier gehersenspoeld, geframed, genudged et cetera. Ervan overtuigd dat het zó en niet anders was én moest. Iedereen geloofde in het heersende verhaal en er moest een ketter langskomen, een kind om van die rampzalige weg af te raken.
Waarom zou je volwassen worden?
Het toeval wil dat morgen – maandag 18 februari 2019 – de Amerikaanse filosoof Susan Neiman in Nijmegen een lezing zal geven over haar in 2013 verschenen boek: Why grow up? Haar boek Waarom zou je volwassen worden? sluit naadloos aan bij de woorden van Greta Thunberg.
In De Volkskrant werd ze gisteren geïnterviewd: Susan Neiman vindt de klimaatspijbelaars ‘absolutely wonderful’. Het is niet verrassend dat zij uitspreekt volledig achter de ‘klimaatkinderen’ te staan. Ben benieuwd wat ze morgen te zeggen heeft.
De kern van haar boek is dat onze samenleving feitelijk geen behoefte heeft aan volwassenen. ‘Échte’ volwassenen denken na en laten zich geen oor aannaaien. Volwassenen weten zich te onttrekken aan de gigantische druk om producten en diensten te blijven afnemen die je feitelijk niet nodig hebt, en in de praktijk een groot beslag leggen op de aarde en onszelf. Volwassen volwassenen kunnen de tijdstelende grijze mannen negeren. Onvolwassen volwassenen niet.
Elvis Costello, een liedje
Van deze Engelse singer-songwriter wil ik een maatschappijkritisch liedje uit 1982 naar voren halen. Werd op een ep uitgebracht. Hij schreef het tijdens de Falkland-oorlog. In Shipbuilding gaat het over de scheepswerven, waar weer volop werk is. De Engelse regering wil extra boten om oorlog te voeren. Tja. Prima, economisch gezien, maar we zouden ook kunnen gaan duiken; als mooi tijdverdrijf.
We will be shipbuilding
With all the will in the world
Diving for dear life
When we could be diving for pearls
Nederland Leest 2019
Sinds ruim tien jaar organsieren CPNB en de samenwerkende openbare bibliotheken Nederland Leest. De eerste tien seizoenen stond één boek centraal. Daarna werd enkele jaren met een maatschappelijk thema geëxperimenteerd. Uit de media vernemen we dat in 2019 teruggekeerd wordt naar de oude formule: één boek. Dat ‘iedereen’ leest en waarom uiteenlopende activiteiten worden georganiseerd.
Ik pleit via deze weg voor Momo en de tijdspaarders van Michael Ende. De Duitse schrijver die vooral (wereld)beroemd is geworden door zijn Het oneindige verhaal. Een zelfde soort boek. Waarin hij filosofische onderwerpen koppelt aan onze wereld, samenleving.
Literair is het geen absolute hoogvlieger, maar als gedachtenroman – een dystopische – is het meer dan geslaagd en kan naar mijn mening door alle bibliotheken als uitgangspunt voor gesprekken over onze complexe en sterk veranderende wereld gebruikt worden.
Momo en de tijdspaarders sluit ook prima aan bij het jaarthema 2019 van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken: Is vrijheid een illusie?
Is vrijheid een illusie?
Het jaarthema is dit jaar een vraag. En het antwoord ligt voor de hand: ‘we’ zijn niet vrij, alhoewel we allemaal in meerdere of mindere mate het gevoel hebben dat vrijheid iets is wat we willen. Momo en de tijdspaarders gaat in extreme mate over vrijheid, en vooral de afwezigheid daarvan. En of dat niet vooral aan onszelf ligt?
Maar wat als de kinderen van vandaag werden beschouwd als de ware volwassenen, en de “volwassenen” die de wereld naar een ecologische catastrofe leiden werden beschouwd als de verwende en gevaarlijke kinderen?
Srećko Horvat over Momo en Michael Ende
There is a wonderful children’s fantasy novel published in 1973 in German with the full title Momo, or The Strange Story of the Time Thieves and the Kid Who Brought Back Stolen Time to Humans, which deserves new recognition. Not just because it actually imagined such children’s protests, but because it offers a much-needed inversion of “adults” and “children”.
It was written by Michael Ende, the author of the more famous The Neverending Story. Momo is not just a surprisingly accurate depiction of the world of acceleration and indebtedness in which we are living today, but a rallying call to resistance to young people. Now it seems, the children’s climate strikes are precisely an answer to the events that started to be unleashed in the 1970s and were best summed up by the famous Sex Pistols song from 1977 No Future.
In an interview on German television in 1993, Ende predicted that the world was headed toward either an economic or an ecological catastrophe, that we are, in fact, waging war against our children.
The first war against our youngest citizens is the destruction of the planet, which is the theft of their future; the second war is the overreaction to the current children’s protest. It reflects our western cultural tendency to simultaneously treat children like pets – sentimentalising and infantilising them while at the same time dismissing their concerns. The billionaire business leaders of Davos applauded the Swedish girl at Davos, but from the outside it looked like a sideshow, a piece of diversion, rather than anything that would really cause them to change direction.
But what if the children today were considered the true grownups, and the “adults” who are leading the world into an ecological catastrophe – as they fly into an Alpine resort in 1,500 private jets to pay lip service to climate change – were considered the spoiled and dangerous children?
If we want to have a future at all, the children of the early 21st century have to be taken seriously – and the adults should join their protests.
Artikel: Een nieuwe lente: Should I stay or should I go? (maart 2018) met verwijzing naar veel boeken
Citaat 576 (zondag 17 februari 2019)
Homepage Citaten 2019
