“De kerk heeft alleen nog een afkickfunctie voor degenen die nog niet aan de gedachte gewend zijn”

Dag van de Democratie
Kort voor de zomervakantie kregen we vanuit het gemeentelijk apparaat in Oss de vraag of de bibliotheek mee zou willen werken aan de Dag van de Democratie. Op zaterdag 9 september, in het centrum van Oss.

Of we in staat waren een lezing of iets dergelijks te organiseren in de Werkplaats Stadshart Oss, een historisch pand waarin tot voor enige jaren het Stadsarchief Oss was gevestigd. De tijd drong. De vakantie stond voor de deur en men wilde weten of wij als bibliotheek iets konden en wilden betekenen.

In een opwelling zegde ik toe en had het over een lezing over Homo Deus, een boek van de Israëlische historicus Yuval Noah Harari. Een boek waarin hij talloze dilemma’s aandraagt, waar we als mens(heid) (ook in Oss) een antwoord op zullen moeten vinden.

Boemerang
Na de vakantie kwam die toezegging natuurlijk als een boemerang terug. Wie A zegt …
Medio augustus werd duidelijk dat er die zaterdag in het centrum van Oss – op ‘de Heuvel’ – verschillende activiteiten zouden worden georganiseerd.

De kern daarvan was dat de organisatoren hoopten op passanten. Burgers die al winkelend langs kwamen lopen en wellicht ‘iets’ van de Dag van de Democratie zouden willen meepikken. In zo’n format past geen lezing.

Dus kwamen we op het idee om een speciale Tegenlicht Meet Up Oss te organiseren. Met meerdere korte thema’s, waarbij geïnteresseerde burgers konden aanschuiven en tussendoor weglopen.

Tegenlicht Meet Up Oss
Sinds september 2016 organiseert de Bibliotheek Oss een keer per vier weken op de donderdagavond een Tegenlicht Meet Up. Van zeven tot half tien ‘s avonds praten we met bezoekers en een of twee deskundigen over een bepaalde Tegenlicht-aflevering. Dit is niet uniek; op meer dan vijfentwintig plaatsen in Nederland gebeurt het ook. Soms in ‘de bieb’, maar vaak ergens anders. Dit najaar gaan we hiermee door. De eerste Meet Up gaat over broodfondsen en wordt gehouden op donderdag 28 september. De tweede zal op 26 oktober over buurtzorg (en het initiatief van Jos de Blok) gaan.

Tegenlicht Meet Up tijdens de Dag van de Democratie
Het idee om een lezing te geven over Homo Deus lieten we vallen. We kozen voor een bijeenkomst waarin we een drietal thema’s zouden aankaarten. En elk thema zouden we inleiden met een kort fragment uit een Tegenlicht-aflevering.

Rond een uur waren we op De Heuvel. Waar burgemeester Wobine Buijs een korte toespraak hield. Daarna werden de prijswinnaars van een fotowedstrijd bekend gemaakt. Werd er een quiz gehouden. Alle politieke partijen waren aanwezig met partijleden, flyers en ander pr-materiaal. Dtv en het Brabants Dagblad maakten opnamen.

Tussen de buien door liepen er af en toe ‘gewone’ burgers voorbij. Maar het gros van de aanwezigen behoorden – helaas, ik kan het niet anders verwoorden – tot de inboedel. The usual suspects. Gemeenteraadsleden, ambtenaren en partijleden.

Mislukking – twee deelnemers
Tegen twee uur probeerden we mensen over te halen om met ons mee te gaan naar de Werkplaats, in de Peperstraat. Voor het gesprek. Dat viel niet mee. Slechts twee bezoekers, deelnemers. Ook wilden niemand van de aanwezig politieke partijen een ‘afgevaardigde’ meesturen naar het Stadshart. Waar we over thema’s zouden gaan praten die – in onze ogen – een link hebben met zaken die ook in deze regio (gaan) spelen.

Kees Boonman
Vandaag kom ik in Het Parool van die zaterdag (9-9-2017) een interview tegen met Kees Boonman. Een journalist die veertig jaar ervaring heeft als politiek redacteur in Den Haag. Bij velen bekend is als dé man van het radioprogramma Kamerbreed (zaterdag, NPO1). In 2018 verdwijnt trouwens dit programma. Een teken aan de wand. Een programma over politiek wordt op onze publieke omroep afgevoerd. Terwijl er zoveel thema’s zijn waar dé politiek en de samenleving zich de komende jaren over zullen moeten buigen.

In dat interview zit een citaat dat waarschijnlijk deels verklaart waarom zo weinig lokale politieke aficionado’s de moeite wilden nemen om deel te nemen aan het gesprek in de Werkplaats. De vraag ging over de lopende formatie (voor een nieuw kabinet) en waarom het zo lang duurt. De vraag was: Je moet een broedende kip toch niet storen? Kees Boonman merkte op:

“Ze zijn nu al een half jaar met elkaar aan het praten en het rekenen. Dat is niet meer van deze tijd. Maak gewoon een outline van wat je met elkaar wilt doen, gebaseerd op een gemeenschappelijke visie, stel bewindslieden aan die het samen met ambtenaren gaan uitwerken en zoek in de Kamer naar draagvlak. Een totaal dichtgetimmerd regeerakkoord is niet de oplossing voor een versplinterd politiek landschap.”

Kernwoorden
Outline – gemeenschappelijke visie – draagvlak – (geen) dichtgetimmerd regeerakkoord – versplinterd politiek landschap

En in zo’n tijd
Komt het niet aan op jouw eigen, heilige gelijk. Maar meer op de kunst om je in andere visies te kunnen inleven. Niet om elkaar daarna snikkend als gelijkgestemden in de armen te vallen. Geenszins, maar wel als manier om het ontstellend grote gebrek aan vertrouwen in ‘de politiek’ ietwat te verkleinen. Dat vergt echter dat politici – landelijk, regionaal of lokaal – open staan voor een gesprek. Durven toe te geven dat zij ‘het’ op sommige punten (dossiers, thema’s)  ook (nog) niet weten.

Openstaan voor andere geluiden, alternatieven. Weg van papier waarin elke partij ooit heeft opgeschreven hoe de werkelijkheid in elkaar zit, en omdat het daarin staat (stond) hoeven we niet te bewegen. Die verfoeide regeerakkoorden! Leiden tot dood in de pot en verstikken het democratisch proces. En geven normale mensen het gevoel dat er over grote problemen niet met open vizier gepraat kan worden. Gezamenlijk op zoek naar ‘de beste’ oplossing en beslissing. Nee: “Wij weten het!”

Kees Boonman slaat in mijn ogen de spijker op de kop. De meeste burgers weten écht wel dat politiek betekent dat er ingeschikt moet worden, deels afgestapt van het eigen heilige geloof. Compromissen sluiten is niet verkeerd. Alleen moet je er als politicus wel voor durven uitkomen. Staan voor je beslissing om een deel van jouw werkelijkheid te mixen met die van een ander. Past perfect in een tijd waarin zo veel zaken onzeker zijn. Niemand weet immers wat die snel veranderende toekomst zal brengen.

Tegenlicht, zondag 10 september – Kwestie van vertrouwen
Het toeval wil dat na deze teleurstellende bijeenkomst in Oss Tegenlicht op zondag 10 september met een ijzersterke aflevering kwam. Kwestie van vertrouwen.

Een aflevering waarin ogenschijnlijk heel diverse fenomenen en ontwikkelingen bij veel burgers leiden tot een gevoel dat het vertrouwen in elkaar, in ‘de ander’ afneemt.

Die aflevering sloot deels aan bij de drie thema’s die we voor het Osse Stadshart hadden bedacht: de toekomst van de agrarische wereld in Oss en omstreken, big data en ‘onze’ regionale krant. Thema’s die alle drie, onverbiddelijk op ‘ons’ bord terecht zullen komen. Sterker: er al op liggen.

De agrarische wereld zit midden in een revolutionaire fase. Kern daarvan is dat op verschillende plekken op onze aarde serieus nagedacht wordt over het ‘printen’ van vlees, het produceren van niet-beest gerelateerde melk en hoe we met ondermeer CRISPR planten en andere levende ‘zaken’ zullen gaan upgraden. Daarbovenop komt het fenomeen dat voedsel weer vooral voor de eigen omgeving zal (moeten) worden geproduceerd. Lokaal, in de stad, dichtbij.

Dit soort megatrends zal zonder enige twijfel  impact hebben op de agrarische Umwelt in Oss en omstreken. Het is zeker dat de komende jaren nog veel meer agrarische bedrijven om zullen vallen, duizenden hectares landbouwgrond braak komen te liggen en bedrijven die nu vooral voor het buitenland produceren domweg hun bestaansrecht zullen verliezen.

Ver van ons bedshow?
Ogenschijnlijk lijkt het thema big data een ver ons bed show. Gaat het gemiddelde raadslid in Oss – of willekeurig welke Nederlandse stad dan ook – niet aan. Maar dat is maar schijn. Heeft te maken met een gebrek aan voorstellingsvermogen. We staan aan de vooravond van een tijd waarin bijna ‘alles’ verbonden zal zijn met het internet. The internet of things. Elk ‘ding’ zal op haar beurt doorlopend informatie afscheiden, richting die cloud. Om te laten weten hoe ‘het’ er mee voor staat. Die zee aan data zal door slimme, waarschijnlijk zelflerende systemen continu bevraagd en onderzocht worden. Waardoor er nog meer data ontstaat. Die deels richting ons terugkomt. Ons ‘helpt’ om beter door het leven te kunnen manoeuvreren.

Je kunt het doorzoeken van die brij aan data ook filteren noemen. Zoals Kevin Kelly dat in zijn boek The inevitable uit 2016 doet. Het punt voor de lokale politiek wordt om te bepalen van wie die data zijn, én vooral wie er (het meest) profiteert van de analyses die op basis van die data worden gedaan.

In de uitzending van 10 september wordt erg duidelijk gemaakt dat vooral erg grote commerciële, Amerikaanse bedrijven er het meest van zullen profiteren. Dit alles nog los van de vraag wat zo’n wereld betekent voor onze privacy.

Tijdens de extra ingelaste Tegenlicht Meet Up wilden we in Oss over juist dít punt praten. Moet er in Oss geen instantie of orgaan in het leven worden geroepen die ‘de data’ van ‘de Osse burgers’ gaat verzamelen, bevragen en teruggeven aan de gemeenschap. Niet dé gemeenteraad, of het gemeentelijke apparaat maar een volstrekt onafhankelijk opererende instelling zou dit moeten gaan doen. Waarbij vooral gewaarborgd wordt dat de gemeenteraad bij onwelgevallige conclusies niet de noodzakelijke subsidie kan intrekken. Of anderszins invloed uitoefenen op het beleid. De bibliotheek zou hier een rol kunnen spelen.

Onze regionale krant
Het derde thema sloot hierbij aan: de toekomst van ‘onze’ regionale krant. Het Brabants Dagblad. Evident is dat het aantal abonnees van (regionale) kranten jaar na jaar afneemt. Bijna zeventig procent van de Nederlandse huishoudens heeft inmiddels geen betaald abonnement meer. En deze afname zet door. Tegelijkertijd worden er minder advertenties geplaatst.

Dit leidt op termijn zonder enige twijfel tot het om- of wegvallen van (regionale) kranten. Uiteraard zijn er andere manieren om als burger aan informatie te komen, maar bij de meeste vormen kun je vraagtekens zetten over de robuustheid van de daarvoor benodigde financiële bronnen. Er zijn talloos vele websites waar je gratis content kunt halen, lezen.

Ook zijn er de laatste jaren alternatieve platforms als De Correspondent en Follow the Money ontstaan; waar leden voor willen betalen. Bestaat er zoiets als Blendle. Of Topics. Zetten steeds meer (grote) informatieleveranciers een (groot) deel van hun content achter een betaalmuur. En hebben we in Nederland nog steeds publieke én commerciële omroep die hun best doen hun kijkers en luisteraars te informeren.

Vaak worden dit soort media echter in stand gehouden door de verkoop van advertenties. De laatste jaren steeds vaker digitaal. Maar het is de vraag of dit die informatieleveranciers écht gaat helpen. Het gros van de revenuen van die advertenties vallen bedrijven als Facebook, Google, Amazon, Apple en Microsoft toe. Bedrijven die weinig tot niets ophebben met zoiets als ‘opkomen voor het goed functioneren van de democratie’. Integendeel. In de Tegenlicht-uitzending Kwestie van vertrouwen werden daar grote vraagtekens bij gezet. Het gaat die bedrijven vooral om de kwartaalwinst. Kwartaal na kwartaal.

De stelling die we in de Werkplaats wilden bespreken is achteraf wat onhandig geformuleerd. Maar had als begin van een gesprek over dit dilemma toch kunnen werken. Voor mij is het evident dat we hard op weg zijn naar een tijd waarin kritische journalistiek amper meer gemaakt kan worden. Want er is geen geld om goede, kritische journalisten te betalen. En alle varianten die nu nog bestaan zijn in wezen geen alternatief. Er is niets mis met De Correspondent of Follow the Money, maar het zijn platforms voor de happy few.

Ik voorzie – samen met anderen – een toekomst waarin er voor het  gros van de bevolking geen kritische pers meer zal zijn. Een tijd waarin we bijna allemaal omringd worden door mediavormen die bijna één op één aansluiten bij hoe wij de werkelijkheid willen zien.

In Kwestie van vertrouwen ging het niet meer over (de) filter bubbels (van Eli Pariser) maar over echo chambers. Waarin we continu bevestigd worden in hoe ‘goed’ we zijn. Dat onze kijk op de werkelijkheid dé juiste is. Een samenleving waarin je niet wilt leven, want dit fenomeen ondergraaft fundamenteel zoiets als vertrouwen (in de ander).

De stelling – om de gemeente Oss vijf journalisten te laten betalen die toegevoegd worden aan de redactie van het lokale Brabants Dagblad – is in dit verband bespottelijk. Een druppel op een gloeiende plaat. Er zal een debat moeten komen over deze voor een democratische samenleving zeer bedreigende ontwikkeling.

De Dag van de Democratie
Terugkijkend op die zaterdag. Het gesprek over die drie thema’s is mislukt. Op de Heuvel kwamen wat passanten langs, maar feitelijk trok het vooral Ossenaren die al ‘in de politiek’ zijn. Wellicht is een idee voor een volgende editie wat in die Tegenlicht-uitzending van zondag 10 september af en toe voorbij kwam. Wildvreemde mensen werden daarin tegenover elkaar gezet.

Terwijl ze tegenover elkaar plaats nemen moeten ze hun handen voor hun ogen houden. Pas na een bepaald signaal mogen ze hun handen weghalen en de ander aanschouwen. Dat zal voor de meeste schrikken zijn. Mensen die ogenschijnlijk niets met elkaar gemeen hebben worden door de organisatie tegenover elkaar geplaatst. En gaan vervolgens kijken. Aandachtig. Wie zit er tegenover mij. Om vervolgens – vermoed ik – met elkaar in gesprek te gaan. De achterliggende gedachte is dat (bange, boze, wantrouwige) burgers er zo wellicht achter komen dat we als mens veel meer gemeen hebben dan dat we van elkaar verschillen. Het gaat om empathie, inlevingsvermogen. Beter begrijpen hoe sommige ‘andere’ mensen zijn. Waar ze naar streven. Wat hen beweegt et cetera.

Human Library
Het toeval wil ook dat collega Peter een dag eerder, op vrijdag in de bibliotheek Eindhoven een editie van Human Library had meegemaakt. Een activiteit waar je als burger een gesprek aan kunt gaan met iemand die héél ‘anders’ is als jijzelf. Een dakloze, een verslaafde, een Jehova getuige.

Twintig tot dertig minuten mag je zo iemand (als een boek) lenen. Hem of haar alles vragen. Proberen erachter te komen wat zo iemand doet tikken. Ik vermoed dat we in onze regio met dit fenomeen ook gaan beginnen.

Het lijkt een beetje op een initiatief dat in onze regio is geboren: KennisMakers. Dat zijn burgers die over een bepaalde ‘kennis’ beschikken en die willen delen met anderen. Hierbij gaat het echter om een groepsgebeuren. De human Library is een een op een ervaring. KennisMakers is redelijk afstandelijk; sluit aan bij jouw voorkeuren en interesses. De Human Library is veel enger, spannender. Je ontmoet iemand die héél andere dingen doet, uitstraalt, ís.

Tot slot – Harry Kuitert
Het toeval wil dat op zondag de relatief beroemde theoloog Harry Kuitert op 92-jarige leeftijd stierf. Hij is in protestantse, maar vooral gereformeerde kringen een … eh … opmerkelijk man. Die velen in die kringen heeft geholpen en/of tegen de schenen geschopt. Harry Kuitert heeft er ruim zestig jaar over gedaan om als diepgelovig man tot het besef te komen dat het geloof in God een verhaal is. Een door mensen gemaakt verhaal.

“Alle spreken over Boven komt van beneden, ook de uitspraak dat iets van Boven komt”.

Uiteraard werden er in verschillende kranten korte en langere necrologieën geschreven. De meest opmerkelijke zin kwam niet uit Trouw, maar uit de NRC. Een zin die op andere ‘domeinen’ geplakt kan worden: “De kerk heeft alleen nog een afkickfunctie voor degenen die nog niet aan de gedachte gewend zijn”. 

“De kerk heeft alleen nog een afkickfunctie voor degenen die nog niet aan de gedachte gewend zijn”
Deze zin kun je – wat mij betreft – doortrekken naar plekken waar om verschillende redenen afscheid genomen moet worden van heel andere geloven. Die zin sluit aan bij Homo Deus van Yuval Noah Harari. Hij merkt in dat boek regelmatig op dat menselijke samenlevingen bij elkaar gehouden worden door verhalen. Religieuze verhalen. Alleen bedoelt hij daarmee niet per se dat die om een god of goden draaien.

Religieuze verhalen kunnen ook prima zonder god een bindende rol vervullen.

Denk aan het geloof in de vrije markt.
Geloof in de noodzaak van economische groei.
Geloof dat de mens moet werken voor een inkomen.
Geloof dat de aarde met al haar rijkdommen er voor ons, de heersers van het Antropoceen is.
Geloof dat dieren uit de bio-industrie hun leven voor ons moeten opofferen.
Geloof dat mensen uit onze buurt, regio of land ‘beter’ zijn dan anderen.
Geloof dat Apple het beste met ons mensen voor heeft.

Binnen verschillende domeinen zullen de komende jaren, decennia dit soort ‘waarheden’ bevraagd (moeten) worden. Of ze nog wel kloppen? Ze aansluiten bij de uitdagingen die op ons bord liggen. Dat gesprek zal vaak niet langer ‘in de kerk’, maar eerder in de boardroom van grote (en kleinere) bedrijven gevoerd worden. In raadszalen. Parlementen. Leslokalen. Bibliotheken. Plekken in het (semi-)publieke domein waar mensen samenkomen om hun eigen geloven ter discussie te stellen. Third places. In het Buitenveld? Om af te kicken van verhalen die tot nu toe redelijk lang samenlevingen bij elkaar hielden; bonden.

Als bibliotheek hebben we daar een rol te vervullen. Er zijn verschillende manieren om dat kort te formuleren. Eentje is: mensen te voeden met de dilemma’s waar we voor staan.

Dan moet je incalculeren dat soms bijeenkomsten mislukken.

Citaat 493 (maandag 11 september 2017)
Homepage Citaten 2017