Aan het eind van een lange, grijze dag botsten ogenschijnlijk twee uitspraken op elkaar. Enerzijds een uitspraak van Peter Vandermeersch, hoofdredacteur van NRC (Handelsblad & Next), en aan de andere kant een quote uit een deze week geposte TED-talk van Greta Thunberg, het Zweedse meisje dat zich als klimaatactivist opstelt.
Ze hadden het beiden over de kleur grijs.
Toekomst van de journalistiek, journalistiek van de toekomst
Onder deze noemer werd enkele maanden geleden een reeks spreekbeurten van deze Belgische journalist onder de aandacht gebracht. In zijn eigen kranten en via de instellingen waar hij die spreekbeurten zou gaan geven. Hij trekt vaker het land in. Vorig jaar hield hij zijn verhaal in verschillende schouwburgen. Dit jaar heeft hij gekozen voor de openbare bibliotheek. Chapeau. Daar past zo’n man, met zo’n verhaal. Hij heeft het over het publieke domein. Daarin acteert hij met zijn stal en samen dragen zij door hun werk bij aan het goed blijven functioneren van een open en democratische samenleving.
Anyway, gisteren was hij in de bibliotheek van Den Bosch. Die schaarden het – uiteraard – onder hun paraplu: RUW (“organiseert het gesprek over de toekomst”). Vandermeersch heeft (natuurlijk) voor grote plaatsen gekozen. Daar zitten – zoals hij deze avond aangaf – de meeste abonnees van zijn kranten.
Was wel een beetje jaloers, want ik had hem graag in de Osse bibliotheek verwelkomd. Maar, soit. Hij was in de Bossche bieb en trok ruim honderdvijftig bezoekers. Stak een prima verhaal af. Niet alleen inhoudelijk, maar ook door de toon. Hij is een geboren verteller, die met gemak een zaal om zijn vinger kan winden.
Het gaat goed met de krant
Dat wil zeggen: het gaat goed met zijn kranten. Ze hebben in bijna tweehonderd jaar nog nooit zo goed gescoord; economisch welteverstaan. Inhoudelijk is een ander verhaal. Hij stelde niet dat het daarmee slecht is gesteld, maar merkte keer op keer op dat ze doorlopend fouten maken, verkeerde klemtonen leggen en dat ze er nooit in zullen slagen ‘de’ perfecte krant te maken. Maar tussen de regels door kon je toch trots op zijn ploeg en hun gezamenlijk resultaat bespeuren. Mooi, een bescheiden, zelfbewuste man met (zelf)spot en humor.
Hij maakt zich – samen met andere hoofdredacteuren en betrokken burgers – grote zorgen over de toekomst van de journalistiek. Die moet in een zeer complexe wereld acteren. Een wereld die in amper tien jaar tijd radicaal is veranderd. Oude vertrouwde structuren zijn afgebroken en ‘we’ zitten midden in een tijdsbestek waarin ‘iets’ anders moet ontstaan. Kranten moeten zich als het ware – mijn woorden – heruitvinden. Zó nodig, want een samenleving zonder een kritische en onafhankelijke pers zou een horreur zijn.
Van wij naar ik
Vandermeersch stipte natuurlijk de verzuiling aan, en dat daar niets meer van over is. Hij verwees naar een beroemde cover van Time, die in 2006 ons allen uitriep tot persoon van het jaar. You. De wereld draait steeds meer rondom ons. Vroeger maakten we meer deel uit van ‘iets’ collectiefs, maar door de digitale revolutie en andere maatschappelijke ontwikkelingen (waar hij niet op inging) zijn we bijna allemaal ik-jes geworden. Die in een complexe wereld vanuit héél veel kanten worden bestookt om kennis te nemen van dit of dat.
Vroeger
Nog niet zo heel lang geleden – vroeger – waren er bijvoorbeeld twee televisiekanalen, een handjevol kranten en een zooi tijdschriften. En daarmee moesten we het doen. Nu kunnen we dagelijks overal informatie vandaan halen en op onze mobieltjes en andere devices tot ons nemen. Informatie waar geen (journalistiek) filter overheen is gelegd. De wereld onder onze duim. Van wanstaltige onzin tot hoogstaande teksten, filmpjes, blogs, tweets over belangrijke en double gecheckte zaken. Uiteraard stipte hij de filter bubble (van Eli Pariser) aan.
Daar zitten we allemaal – per definitie – in. Wij en zij, ook zijn journalisten. Maar die zouden zich daar nog meer dan wij bewust van moeten zijn. Hij gaf door de avond diverse voorbeelden dat ook NRC-journalisten zondigen. Hij schaamt zich bijvoorbeeld voor de (Randstad)houding van zijn NRC om lang aardbevingen in Groningen te negeren.
Vroeger waren er een beperkt aantal informatieleveranciers (als kranten); nu oneindig veel. Alhoewel, oneindig slaat natuurlijk nergens op. Maar dat gevoel kun je wel hebben, of krijgen.
Vroeger bleven abonnees en andere lezers lang in ‘hun’ krant hangen; nu pikken ze af en toe een artikeltje mee. En via de site en slimme techniek kunnen ‘ze’ precies volgen hoelang, wie, wanneer, waar. We zijn tot wezens verworden die een korte aandacht spanne hebben.
Vroeger waren kranten autoriteiten, als de hoofdonderwijzer, notaris en burgemeester; naar wie geluisterd werd. Denk in dit verband aan een G.B.J. Hiltermann. Nu is een krantenredactie meer volgend. Zit niet langer op een troon. En stemadviezen bestaan niet meer.
Vroeger zond ‘de krant’ alleen maar, en werd door redacteuren amper serieus naar de achterban geluisterd. Tegenwoordig is er veel meer een dialoog. Ik vermoed dat die trend zich de komende jaren alleen maar zal doorzetten. De Correspondent (die Vandermeersch een prima initiatief, maar vooral als een tijdschrift zag en het beste toewenste) is daarvan een mooi voorbeeld.
Vroeger werden mensen voor het leven abonnee van een krant; anno 2019 hebben velen een knipperlicht-relatie met ‘de media’. Velen hoppen van het ene proefabonnement naar het andere. Grappig was dat een ex-abonnee van zijn NRC aangaf dat hij na jaren weer een abonnement nam omdat in die krant de overlijdensadvertenties verschenen van mensen uit zijn omgeving.
Vroeger was de krant een papieren krant. Dat was zo, en zou altijd zo blijven. Vandermeersch liet hierover geen onduidelijkheid bestaan. De missie van een journalist is niet om dagelijks wit papier zwart te maken. Hij kondigde de dood van de papieren krant aan. En als eerste zal de middageditie van zijn NRC geofferd worden. De belangrijkste reden heeft met logistiek te maken. Voor de middageditie moet zijn krant een apart verspreidingskanaal in het leven houden. In een nabije toekomst kan de ochtendeditie van zijn krant (nu NRC Next geheten) ook door bezorgers – die toch al De Telegraaf, De Volkskrant of een regionale krant bezorgen – meegenomen worden op hun route.
Een andere – veel belangrijkere – reden voor de dood van de papieren krant is natuurlijk dat er een digitaal alternatief is. Een krant die via internet verspreid kan worden en op mobieltjes en iPads gelezen kan worden. Gelezen wordt. Er zijn momenteel al circa honderdtienduizend abonnees die een digitale NRC ‘krijgen’. En dit aantal neemt hand over hand toe. Positief vond hij vooral dat ruim een derde van die abonnees jonger dan 35 jaar oud is.
Vroeger had ‘de krant’ vooral een lokale of landelijke insteek, maar dat is veranderd. De NRC wordt, samen met de meeste andere landelijke kranten, steeds meer internationaal georiënteerd. Dat moet ook wel, want abonnees van dit soort kranten halen via internet steeds vaker informatie van buitenlandse nieuwsbronnen. Een andere reden is natuurlijk dat we in een complexe wereld leven waarin mogelijke oplossingen alleen in internationaal verband kunnen worden genomen. De zwarte piet-discussie lijkt een lokaal iets, maar wereldwijd speelt bijvoorbeeld dat we restanten van discriminatie en racisme zullen moeten zien te overkomen.
https://www.youtube-nocookie.com/embed/cQ54GDm1eL0
Fake news
Vandermeersch begon zijn praatje met enkele mannen, die in zijn ogen dom en boos zijn. Uit democratische én autoritaire landen. Trump, Wilders, Erdogan, Putin, Duterte en anderen. Wat hen bindt? Fake news. Later op de avond kwam hij daar op terug. Af en toe krijgt hij als hoofdredacteur van lezers het verwijt dat zijn krant fake news verspreid. Natuurlijk! Elke krant maakt fouten. “Máár daar zijn we niet op uit!”
Politici en andere beïnvloeders verspreiden daarentegen soms (of vaak?) wél bewust informatie die niet waar is. Bedoeld om verwarring te zaaien of een bepaald frame bij mensen binnen te ‘fietsen’.
De grootste zorgen maakt Vandermeersch zich over deze trend. Fake news. Zelfs deep fake news. Hij liet een inmiddels bijna klassiek filmpje zien waarin we Barack Obama dingen horen en zien zeggen, die hij niet bij hem passen. Maar met hulp van slimme programma’s kun je in de toekomst van alles in scene zetten. Sybrand Buma horen oproepen tot solidariteit met vluchtelingen, Jesse Klaver een pleidooi horen afsteken voor kernenergie en Klaas Dijkhof horen uitspreken dat hij helemaal weg is van de balletten van Hans van Manen. We ain’t seen nothing yet.
Zeer verontrustend. Want wie gaat als filter fungeren om ‘ons’ daarvoor te behoeden. Vandermeersch vindt natuurlijk dat kranten daar een rol hebben te spelen. Maar het zal zoeken zijn naar de juiste manieren om dat te doen. Hij weet dat hij daar als journalist niet alleen voor verantwoordelijk is. Hij noemde expliciet het onderwijs en vergat – alhoewel, ik vermoed dat hij daar nog nooit aan had gedacht – de plek waar hij stond: ‘de bieb’. Die op haar manier ook bezig is mensen mediawijzer te maken. En wat dat betreft ook nog veel meer aan de bak moet. Wellicht kunnen pers, bieb en onderwijs op sommige terreinen samen optrekken. Heb wel enkele ideetjes.
Slimme systemen
Als tweede grote bedreiging zag hij de onvermijdelijke trend dat slimme, zelflerende systemen (algoritmes) zich in ‘ons’ leven gaan mengen. Als we niet oppassen zitten we binnenkort in een wereld vol slimme systemen die (door alle datasporen die we achterlaten) feilloos weten wie we zijn, wat we doen en waar we naar verlangen.
Die systemen voeden ons straks vooral met informatie die aansluit bij hoe we ‘zijn’. Wat we willen. The good old days waarin je in jouw eigen krant dagelijks dingen kon lezen die níet aansloten bij jouw wereldbeeld zullen dan voorgoed voorbij zijn. Elke dag schuurde er wel iets. Maar dat is goed voor de mens. Door schuring ontstaat ruimte voor vernieuwing. De Bossche bieb afficheert haar activiteiten, waar over maatschappelijke onderwerpen wordt gesproken, niet voor niets als RUW.
Voor we het weten zitten we in een (brave new) wereld waarin we perfect door die bijna goddelijke, en vooral onzichtbare poortwachters zullen worden bediend. Volstrekt happy met wat we te zien krijgen. Fake news en die algoritmes vormen een grote bedreiging. Hij noemde Yuval Noah Harari niet, maar de geest van zijn Homo deus schemerde wel door zijn woorden heen.
Zeven grote thema’s
Via fake news en die slimme systemen kwam hij op onderwerpen die hij samen met zijn team de komende jaren veel meer zal gaan coveren. Met stip staat op nummer een ‘het’ klimaat. Grappig is dat hij eerder de loftrompet stak voor kranten als the New York Times, The Financial Times, The Washington Post en …. The Guardian.
The Guardian is een Engelse (zwaar gesponsorde) krant die jaren geleden al voor dat thema koos. George Monibot is in dit verband een belangrijke naam.
De NRC volgt nu enkele jaren later. Terecht. Ze doen natuurlijk al van alles aan dit onderwerp, maar volgens Peter Vandermeersch is dit hét belangrijkste thema van onze tijd.
Hij noemde het niet, maar vermoed dat hij in kan stemmen met mijn aanvulling: klimaat én het nadenken over een ander economisch model zijn onvermijdelijk met elkaar verbonden. Als we serieus deze desastreuze trend willen keren zullen we onze economie op een heel andere manier moeten gaan schoeien.
Stof om decennialang over te kunnen schrijven!
Verder noemde hij als tweede migratie en vooral de link met de landen en werelddelen van waaruit mensen op de vlucht slaan. Dus minder artikelen over de bootjes, maar meer over de plekken waar die mensen vandaan komen en hoe wij hier – in the land of milk and honey – iets kunnen doen om die trend te stoppen. Ook hier, net als bij het klimaat, de onvermijdelijke noodzaak om dit onderwerp internationaal te gaan aanvliegen en los te komen van het bekrompen nationale kader.
Verder noemde hij zorg, onderwijs, privacy en ons rechtssysteem en (het functioneren van) onze democratie.
Prima keuzes, lijkt me. Ergens aan het eind maakte hij ook enige opmerkingen over de ethiek en moraal van zijn krant. Hij wil nog meer dan nu een instituut worden waar lezers en niet lezers trots op zijn. Niet omheen kunnen, omdat ze de ‘goede’ dingen doen. In dat verband bezigde hij drie woorden: ethisch, geloofwaardig en accuraat.
Een kersttoespraak
Peter Vandermeersch merkte op zeker moment op dat hij morgen (vandaag donderdag 20 december) zijn redactie tijdens een kerstbijeenkomst zou toespreken. Daar liet hij zich niet over uit, maar zei wel dat hij van een bepaald boek tweehonderd exemplaren had gekocht. Dat boek vormt het brugje naar de TED-talk van Greta Thunberg. In het bewuste boek betoogt de inmiddels overleden schrijver dat de wereld vooral grijs is. Dat staat niet zo in dat boek, maar is een van de conclusies die Vandermeersch uit dat boek trok en met zijn publiek in Den Bosch deelde.
Mensen zijn van nature geneigd in uitersten te denken. Iets is links of rechts, goed of slecht, wit of donker et cetera. Maar de feiten leren dat ‘de waarheid’ en zeker de werkelijkheid vaak ergens in het midden ligt. ‘De’ wereld is kortom grijs. Hij reikt dit boek aan zijn redacteuren uit om dezelfde reden waarom ik er (in mei van dit jaar) zo enthousiast over was.
Ik neem waarschijnlijk net als Vandermeersch kennis van de eerste laag van dit boek. Daarin legt hij uit dat ‘de wereld’ er veel beter voor staat dan we meestal geneigd zijn te denken. Een goede les. Mooi dat Rosling ons op dat punt bijpraat. Maar een beetje hoofdredacteur weet natuurlijk dat nieuwsconsumenten en journalisten vooral gespitst zijn op ‘dingen’ die fout gaan. Stop de pers!
Vier jonge kinderen overleden bij aanrijding met trein in Oss.
Maar dagelijks gaan een miljoen kinderen naar school en komen veilig thuis.
Over het eerste noodlottige incident hebben we het nog steeds (let op de jaaroverzichten), maar het tweede wordt zelden belicht. Als tegen’gif’ tegen, tja … Het zit domweg in ‘ons bloed’ om op slecht nieuws gespitst te zijn. Op de savanne hielp dat vijftigduizend jaar geleden om te ontkomen aan de klauwen van een of ander gevaarlijk dier, waardoor je jouw genen wel kon overdragen op jouw kinderen.
Maar de grootsheid van dit boek (een instant klassieker, die volgens mij nog jaren mee kan) heeft te maken met tien vuistregels die Hans Rosling in evenzovele hoofdstukken formuleert. En alle vuistregels zouden journalisten boven hun spreekwoordelijke bed moeten spijkeren en er elkaar op aanspreken.
Hetzelfde gaat wat mij betreft op voor bibliothecarissen die ‘iets’ doen met mediawijsheid en verantwoordelijk zijn voor het samenstellen van collecties en programmering.
Met een grijs gevoel naar huis?
Niet écht. Eerder opgetogen. Had een prima avond meegemaakt, waarin een slimme man de pols van de tijd had opgenomen en zijn inzichten daarover met ons deelde. En een goed gevoel omdat de NRC (en vermoed ik De Volkskrant) niet bepaald op omvallen staan. Wel de regionale kranten. Maar daarover wilde hij niets loslaten. Ik vermoed dat er in directiekamers van (Belgische) kranteneigenaren over nagedacht wordt om regionale kranten deels onder te brengen bij landelijk goed functionerende kranten-conglomeraten.
Kwam alles aan bod? Nee, achteraf had ik Vandermeersh moeten vragen naar de optie om kranten om te bouwen tot coöperaties. Dat moet gemakkelijk kunnen. Naar schatting tweehonderdvijftig duizend abonnees hoesten nu jaarlijks circa tachtig miljoen euro op. Daarbovenop krijgt de krant inkomsten uit reclame en de verkoop van spullen en ervaringen. Wat mij betreft zou zo’n commons-achtige club die twee laatste inkomstenbronnen op termijn kunnen skippen. Sluit ook mooi aan bij dat nieuwe economische model dat op termijn zal (moeten) ontstaan. Weg van de notie van ‘oneindige’ economische groei en mensen verleiden dingen te kopen die ze niet nodig hebben.
Maar, ging ik met een grijs gevoel naar huis? Nee.
Greta Thunberg
Thuis trof ik op mijn timeline een tweet van Greta Thunberg aan. Ze maakte haar volgers attent op het feit dat haar TED-talk online stond. TED-talk? Ik wist niet dat ze daarvoor was uitgenodigd en dat die online stond. Twaalf minuten later wist ik dat wel en zat met dat grijze in mijn maag. Haar grijs wijkt echter af van Peter Vandermeersch.
In het filmpje vertelt Greta dat ze rond haar elfde gediagnosticeerd werd met Asperger, OCD en autisme. Wellicht verklaart dat voor veel mensen alles. Zelf zegt ze ergens in het begin van haar talk dat ze daarom altijd geneigd is in uitersten te denken. Iets is zwart of wit.
Ook geeft ze aan dat ze niet geschikt is voor small talk. Zeker niet in tijden waarin sommigen over de klimaatveranderingen praten alsof we aan het begin van een wereldoorlog staan. Ze merkt laconiek op dat ze zich alleen uitspreekt als het nodig is. Nu is zo’n tijd. Dat iemand ronduit zegt wat velen – en zeker politici en andere belangrijke mensen – niet zeggen. Of wel van alles zeggen, maar er niet navenant naar handelen. Ze begrijpt domweg niet dat mensen met zo’n Januskop rond kunnen blijven rondlopen.
I don’t understand that, because if the emissions have to stop, then we must stop the emissions. To me that is black or white. There are no grey areas when it comes to survival. Either we go on as a civilization or we don’t. We have to change.
Ik begrijp dat niet, want als de emissies moeten stoppen, dan moeten wij de emissies stoppen. Voor mij is dat zwart of wit. Er zijn geen grijze gebieden als het gaat om overleven. Of we gaan door als een beschaving of we doen het niet. We moeten veranderen.
https://www.youtube-nocookie.com/embed/EAmmUIEsN9A
Een tegenstelling?
Ogenschijnlijk botsen hier twee opvattingen over grijs. Peter Vandermeersch stelde in Den Bosch dat ‘de wereld’ vaak grijs is en Greta zegt ronduit dat we uit dat vage, grijze gebied wegmoeten. Kiezen om ‘iets’ te gaan doen. Geen gepolder meer aan klimaattafels. Belastingen op CO2-uitstoot. Ontmantelen van fossiele bedrijven. Een vliegrantsoen. Vlees eten ontmoedigen et cetera. Leven binnen de donut.
Mijn conclusie is dat Peter Vandermeersch zich op dít punt (de klimaatcatastrofe die dreigt) aan de zijde van Greta schaart. Hij weet met zijn mensen – en veel betrokken burgers – dat hét grootste probleem van onze tijd ‘het klimaat’ is en dat het tijd wordt te beginnen met iets doen.
Vandermeersch door zijn lezers daarover nog meer te informeren en mee te nemen. Greta die als een soort Cassandra haar boodschap zal blijven verkondigen. En een openbare bibliotheek om leden en niet leden te informeren over zeer uiteenlopende aspecten van de volgende samenleving, onze next society.
Drie artikelen
Twee weken vond in de Bossche bibliotheek een debat plaats over de toekomst van de regionale journalistiek. Ik schreef daar over: Waarheen met de lokale pers? (december 2018)
En aangezien onze leiders zich als kinderen gedragen, zullen we de verantwoordelijkheid moeten nemen die ze al lang geleden hadden moeten nemen. (december 2018)
Citaat 564 (donderdag 20 december 2018)
Homepage Citaten 2018
