Vrijheid in de literatuur: vrijheid als mythe?

Donderdag 26 september spreekt Jos Joosten, als hoogleraar Nederlandse literatuur verbonden aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, in de Bibliotheek Uden over vrijheid in de literatuur. Een maand later spreekt op woensdag 30 oktober Lidewijde Paris over hetzelfde onderwerp in de Bibliotheek Oss.

Zo’n lezing komt nooit uit de lucht vallen. Past binnen andere ‘dingen’ waar we in onze regio als bibliothecarissen mee bezig zijn. Past binnen het jaarthema van dit jaar, een vraag: Is vrijheid een illusie?

Collega Evi en Meike hebben sprekers aangezocht, maar van tevoren hebben we het er intern over gehad. Dat bracht mij eind juni tot onderstaande brief. Voor Jos Joosten. Wellicht kon of wilde hij de gedachten die ik daarin ontvouw in zijn verhaal meenemen. Ben benieuwd.

Zijn lezing afficheren we als: Vrijheid in de literatuur: vrijheid als mythe?

Geachte meneer Joosten,

Collega Evi () liet me weten dat u bereid bent een lezing te verzorgen over vrijheid in relatie tot literatuur en andere culturele zaken. Fijn en bedankt. Zij vroeg mij voor u (en de andere sprekers) beknopt (tja) toe te lichten wat we ongeveer van u verwachten.

Dat is nogal aanmatigend. Ik weet uit ervaring dat sprekers over hun eigen verhaal gaan. Als organisator kun je hooguit proberen enkele (andere) lijntjes aan te dragen, in de hoop dat sommige ervan worden meegenomen in het verhaal.

Vooruit met de geit.

Het begon ergens in het najaar van 2018, toen verschillende collega’s vonden dat we als samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken (NOBB) ‘iets’ moesten met het thema VRIJHEID. De belangrijkste reden daarvoor was wat mij betreft nogal saai, een voorbeeld van de agenda-programmeer-ziekte: Operation Market Garden. In september van dit jaar zijn ‘we’ in het Zuiden 75 jaar bevrijd. Boeie.

Toch kwamen we er al pratend achter dat er meer aspecten aan zitten en kwamen op zeker moment tot de vraag: Is vrijheid een illusie? Dat werd ons jaarthema voor 2019. Een zin waaraan we verschillende door ons te organiseren activiteiten zouden kunnen gaan ophangen. Dat is inmiddels ook gebeurd, maar het duurde tot eind mei voor ‘hét’ kwartje viel. Dat had te maken met een reeks recent verschenen boeken die ik las en allemaal over onze huidige tijd gaan én voor hoeveel uitdagingen we als mensheid staan.

Hans Rosling. Feitenkennis : 10 redenen waarom we een verkeerd beeld van de wereld hebben en waarom het beter gaat dan je denkt
Oliver Bullough. Moneyland : een zoektocht naar het verborgen geld van de superrijken en de multinationals
David Wallace-Wells. De onbewoonbare aarde
Michiko Kakutani. Het einde van de waarheid : over leugens in het tijdperk van Trump
Ingrid Robeyns. Rijkdom : hoeveel ongelijkheid is nog verantwoord? (reeks Nieuw Licht)
Yuval Noah Harari. Homo Deus : een kleine geschiedenis van de toekomst
Jan Kuitenbrouwer. Datadictatuur : hoe de mens het internet de baas blijft (Nieuw Licht)
Ece Temelkuran. Verloren land : de zeven stappen van democratie naar dictatuur

Het laatste boek – van een Turkse journaliste – leverde het brugje naar de lezing die u in het najaar gaat geven. Sinds ik dat verontrustende boek las (waarin zij beschrijft dat op veel plekken stappen zichtbaar zijn dat een democratisch land wegzakt naar een hele of halve dictatuur) ging ik haar via Twitter volgen. Op zeker moment maakte The Orwell Foundation haar volgers er op attent dat Ece Temelkuran had meegedaan aan een Orwell-project. Dat project bleek al in de zomer van 2017 te hebben gespeeld. Toen kwamen op 6 juni een stuk of vijftig intellectuelen in Londen samen en lazen gezamenlijk Nineteen Eighty-Four van George Orwell voor. Daarvan werden opnames gemaakt en die staan online.

1984? 1948? 1949? Inderdaad: Nineteen Eighty-Four werd in 1948 geschreven, de auteur draaide de jaartallen om en het boek verscheen in 1949. Om precies te zijn op 8 juni 1949.

Hé
5 juni 1989 Tankman
6 juni 1944 D-day
8 juni 1949 Publicatie Nineteen Eighty-Four
september 1944 Operation Marketgarden
2 november 2004 Moord op Theo van Gogh
9 november 1989 Val van de Berlijnse Muur

Dit jaar zijn er opvallend veel momenten dat we stil staan bij het wegvallen, dan wel heroveren van ‘de vrijheid’. En zijn boek is zeventig jaar later nog steeds belangrijk én super actueel.
Ook kreeg een boek over vrijheid in april van dit jaar de Socrates Wisselbeker voor het ‘beste’ filosofieboek. Een van de auteurs – Jelle van Baardewijk – spreekt eind november over Het goede leven en de vrije markt : een cultuurfilosofische analyse –  Titel van die lezing: Next freedom

Dus nam ik me voor 1984 te gaan herlezen. En benoemde voor mezelf vooraf vijf thema’s die ik bij herlezing (na pakweg veertig jaar) dacht aan te zullen treffen. Waarom die vijf? Om via dat boek een brug te kunnen maken naar onze tijd en wat zich daarin afspeelt. Klopten die aannames?

Vijf ‘thema’s’: slavernij, ongelijkheid, menselijke instincten, een grauwe wereld & een verkruimel(en)de democratie

U hoeft het niet met mij eens te zijn – het is maar ‘een verhaal’ – maar ik zie alom om me heen dat deze vijf ‘dingen’ op dit moment spelen en het tijd wordt daarover met elkaar in gesprek te gaan. Om wellicht een andere richting in te slaan.

Slavernij heeft ‘natuurlijk’ vandaag de dag alles te maken met de grote techbedrijven en andere partijen die volop bezig zijn ‘ons’ tot slaaf te maken. Bedoeld om ons te helpen, maar ondertussen worden we tot ‘slaven’ gemaakt die braaf afnemen wat van ons verwacht wordt.

Ongelijkheid spreekt voor zich. De kloof wordt jaar na jaar groter. In dit verband valt mij op dat ik de laatste jaren steeds vaker woorden lees als meritocratie, plutocratie, oligarchie e.d. Ik schreef er een stukje over: Onttrekken of toevoegen?

Menselijke instincten slaat (vooral) op het testament van de Zweedse arts Hans Rosling. Die probeert in zijn Feitenkennis uit te leggen dat de wereld er veel beter voor staat dan wij denken. Dat heeft vooral te maken met onze instincten. Hij benoemt er tien en het is verdraaid moeilijk om je daar als mens aan te onttrekken. Mijn stelling is dat burgers die actief proberen om hun instincten ietwat in bedwang te houden niet ‘vallen’ voor de charmes van uiteenlopende rattenvangers die ‘dé’ oplossing voor ‘alles’ hebben. Integendeel. Volwassen volwassenen laten zich niet gek maken. Oh ja, Hans Rosling is niet gek. Hij weet dat de wereld er op tal van terreinen veel beter voorstaat dan ‘wij’ denken, maar als possibilist houdt hij ons ook voor dat we niet naïef moeten zijn. Er zijn wel degelijk grote onderwerpen waarvoor we aan de bak moeten (hij noemt er vijf, waaronder ongelijkheid en het klimaatprobleem). Ook hier schreef ik over: We moeten ook nieuwsgierig blijven en alert op nieuwe gevaren, zodat we daarop een antwoord hebben. (mei 2018)

In 1984 is het niet lekker toeven. Niet alleen heb je niets te zeggen, wordt je continu gevolgd, maar vooral is alles wat het leven mooi en bijzonder maakt grauw geworden, dan wel wordt het zo gemaakt.

Dit is anno 2019 ogenschijnlijk niet aan de orde, want voor de meesten van ons is het leven één groot feest. Terrasjes, vakanties, barbecues, het kan niet op. We leven immers in een heerlijke nieuwe wereld, vol soma. Tegelijkertijd zijn we echter hard bezig de wereld waarin we leven onleefbaar te maken. Soorten sterven massaal uit, het klimaat verandert, de zeespiegel stijgt. Kortom het zwarte (sorry: grauwe) verhaal van De onbewoonbare aarde van David Wallace-Wells en (lang geleden) Rachel Carson (Silent spring) en het Rapport van de Club van Rome.

Ik weet dat er andere geluiden zijn, heb ze ook gelezen (Maarten Boudry, Steven Pinker, Addie Schulte, Johan Norberg e.a.), maar neig toch meer naar de conclusie van Hans Rosling dat we lucky bastards zijn om nu te mogen leven, maar dat het naïef is om te denken dat we voor sommige majeure opgaven niet aan de bak zouden moeten. En niet té veel vertrouwen moeten hebben dat de wetenschap alles voor ons zal gaan oplossen. Charles C. Mann schreef daar een dik boek over: De profeet en de tovenaar : twee grondleggers en hun concurrerende ideeën over een leefbare toekomst op onze planeet. Meneer Mann neemt geen positie in, tovenaars én profeten zijn beiden nodig.

Een verkruimel(en)de democratie.
In 1984 wordt zonder enige twijfel een dictatuur geschetst, maar tussen de regels door kun je lezen dat het ooit, nog niet zo heel lang geleden anders was. Toen konden mensen stemmen, hadden inspraak et cetera. Maar om een of andere (niet goed uitgelegde) reden is die samenleving als het ware weggegleden. De democratie is verkruimeld.

Eenzelfde proces kun je als je op het momenteel in tal van landen zien. Het wegglijden naar iets wat op een dictatuur lijkt. Een land waarin de drie machten niet langer strikt gescheiden zijn. Landen waarin machtige mannen (zelden vrouwen) de opinie weten te bespelen. Gaslighting, framing, spinning, nudge et cetera. Alom manieren om de publieke opinie te bespelen; en niet altijd ten faveure van ‘het volk’ of het goed democratisch functioneren van een land.

In 1984 voert Orwell op zeker moment een oude man op (ik vermoed dat hij zelf deze woorden uitgesproken zou kunnen hebben). Citaat:

Om de paar minuten herhaalde de oude man: ‘We hadden ze niet moeten vertrouwen. Dat zei ik toch, ma, is het niet? Dat komt ervan als je ze vertrouwt. Ik heb het altijd al gezegd. We hadden ze nooit moeten vertrouwen, die sodemieters.’ (p 37. Perpetua-uitgave)

CONCREET
Nineteen Eighty-Four is een hyper actueel boek, maar er zijn veel meer kunstuitingen (roman, muziek, film, tv-serie, videowerk et cetera) waarin de makers ons een dystopische wereld voorschotelen.

Wat mij betreft neemt u de aanwezigen mee naar die wereld(en) en betrekt dat op de huidige tijd; en waar mogelijk grijpt u terug naar het verleden (waar komen we vandaan) en de toekomst (waar zouden we naar toe kunnen afglijden). Wellicht kunt u de vijf thema’s die ik hierboven aandroeg ‘licht’ meenemen. Zie het als een kapstok waaraan u Handmaid’s tales, Cirkels of Klont’en kunt ophangen.

Kunst als spiegel. Kunst als manier om de wereld beter te leren begrijpen. Ogen te openen. Ons aan het denken te zetten.

Tot slot
Ece Temelkuran, de Turkse journaliste, onderschrijft in haar boek Verloren land zeven stappen. Hoe democratische landen kunnen wegzakken naar een land met dictatoriale trekken. ‘Uiteraard’ schreef ik daar ook een stukje over. Daarin staan die zeven stappen kort omschreven. Gelukkig is er nog een achtste, hoopvolle stap: als op zeker moment burgers wakker worden, de dictator opzijschuiven en opnieuw beginnen. Het is alleen te hopen dat er dan nog een terugkeer mogelijk is. Wat afgelopen zondag in Istanboel gebeurde is een beginnetje.

Artikel : Verloren land: Dit is een historische trend, die de banaliteit van het kwaad verandert in het kwaad van de banaliteit. (april 2019)

Artikel: 201984 – “een apocalyptische codex van onze ergste angsten” (juni 2019)

Hierin staat veel van wat ik hierboven ook betoogde, alleen anders geformuleerd. Op zoek naar manieren om het thema handen en voeten te geven.

Ik hoop dat u met dit alles uit de voeten kunt en ben zeer benieuwd naar uw bijdrage; na de zomervakantie. Veel succes met de voorbereidingen en een prettige vakantie toegewenst.

Met vriendelijke groet,

Citaat 608 (woensdag 25 september 2019)
Homepage Citaten 2019