Verloren land: Dit is een historische trend, die de banaliteit van het kwaad verandert in het kwaad van de banaliteit.

De Turkse journalist Ece Temelkuren maakt zich weinig illusies. Ze weet uit eigen ervaring hoe haar land in twintig jaar van kwaad tot erger verviel. Onlangs verscheen: Verloren land : in zeven stappen van democratie naar dictatuur.

Daarin houdt ze ons voor om niet de fout te maken die haar landgenoten hebben gemaakt. Té lang hebben Turkse burgers aan de zijkant gedacht dat ‘het’ wel meeviel. Maar nu zitten ze opgescheept met een staatshoofd die zich als een halve dictator gedraagt en zich aan democratische rechten en plichten probeert te onttrekken. Een verlicht despoot die weet wat goed is voor ‘zijn volk’.

Verloren land?
Zelden worden non fictieboeken van Turkse schrijvers vertaald. Het is geen toeval dat dit nu wel het geval is. In té veel landen vinden dingen plaats die Ece Temelkuran in haar geboorteland zag gebeuren.

De analyse van Temelkuran is redelijk eenvoudig: té veel burgers, politici, beleidsmakers én (vooral) mediamensen dachten dat het zo’n vaart niet zou lopen. Gingen er te lang van uit dat schertsfiguren op zeker moment vanzelf door de mand zouden vallen en dat ‘het’ dan over zou zijn. Helaas is dat niet het geval.

Haar boek is kortom één grote oproep om populistische oprispingen – en vooral als zich een grote leider aandient en er gesproken wordt over ‘ons volk’ – serieus te nemen.

Voor je het weet worden er ‘dingen’ veranderd die zich lastig laten terugdraaien, dan wel ongedaan gemaakt kunnen worden.

Zoals de ondertitel aangeeft ziet zij zeven fases in zo’n traject. Fases die natuurlijk deels in elkaar overlopen en in een bepaald land minder dan wel meer duidelijk aanwezig kunnen zijn.

Vervelend
Het vervelende van dit boek – én die zeven fases – is dat je dit óók op ons eigen land kunt betrekken. Dagelijks gebeuren er dingen die er een relatie mee hebben.

Zeven fases
Fase 1 – Er wordt een beweging gecreëerd.
Geen partij, met leden die inspraak hebben. Nee, een beweging ‘van en voor het volk’, met een leider die ‘het’ weet en de beweging aanvoert en niet gecorrigeerd kan worden door kritische leden.

Fase 2 – Ondermijning van de taal.
Heeft een relatie met Newspeak van George Orwell, fake news en andere manieren om woorden te ontdoen van oude, vertrouwde betekenissen.

Fase 3 – De schaamte voorbij.
Steeds vaker en openlijker worden waarheden im Frage gesteld. Alternatieve feiten worden opgedisd. En mensen die garant stonden voor ‘de waarheid’ worden weggezet als leugenaars, vijanden van het volk, elitaire ‘klootzakken’ et cetera

Fase 4 – Ontmanteling van juridische en politieke mechanismen
Rechters worden ontslagen of er worden vriendjes benoemd. Procedures worden opgeschort of er komen alternatieve procedures die ‘de leider’ goed uitkomen

Fase 5 – Burgers naar eigen ontwerp.
Te beginnen met vrouwen. Vrouwenhaat neemt toe. Van mensen wordt verwacht dat ze zich op een bepaalde – al dan niet politiek correcte – manier gaan gedragen.

Fase 6 – Gelach om verschrikkingen
In talkshows en op andere plekken wordt cynisch, ironisch, cabaretesk gereageerd op de laatste strapatsen van de beweging en haar leider. Meestal weinig effectvol, maar het lucht op.

Fase 7 – Het nieuwe land wordt door de leider opgebouwd.
Dan is het helaas té laat en heeft een coup zonder bloedvergieten plaatstgevonden en kan de leider zijn gang gaan. Het land naar zijn of haar inzicht gaan aanpasen.

Nog een fase, nummer 8
Gelukkig voorziet Ece Temelkuran een achtste fase. Als de leider faalt en zelfs veel trouwe volgers gaan inzien dat die leider ook maar een mens is en er een puinzooi van heeft gemaakt. Minder de Macher is waar zij hem voor hielden. Zijn beleid zelfs voor hen negatief uitpakt.

Het is dan echter maar zeer de vraag of een samenleving terug kan vallen op oude, vertrouwde structuren en zo’n man (meestal een man) kan afzetten, dan wel wegstemmen.

Godwin
In artikelen over populistische stromingen komt op zeker moment als een wetmatigheid het F-woord voorbij: fascisme. Dat is de Wet van Godwin. Bedacht door ene Mike Godwin, in 1990. Die wet gaat over discussies op het internet, over maatschappelijke onderwerpen waarover de meningen verdeeld zijn. Op zeker moment komt iemand dan aanzetten met Hitler of ‘de fascisten’ en daarmee wordt de discussie doodgeslagen.

Ditzelfde speelt ook rondom de opkomst van populistische bewegingen. Op zeker moment wordt gewaarschuwd voor afglijden naar fascisme. Ece Temelkuran kent ongetwijfeld deze wet. Desondanks houdt ze haar lezers voor dat het gevaar aanwezig is dat in fase zeven een nieuwe Hitler of Mussolini op het spreekwoordelijke paard wordt gehesen. Dictators in westerse, democratische landen worden immers nooit almachtig door een ‘ouderwetse’ staatsgreep, maar door gebruik te maken van democratische structuren.

Karl Popper
Een naam die in dit verband relevanter lijkt is Karl Popper. Die waarschuwde in 1945 voor mensen die misbruik maken van democratische structuren om de (al)macht te verwerven. Het citaat is als volgt:

If we extend unlimited tolerance, even to those who are intolerant, if we are not prepared to defend a tolerant society against the onslaught of the intolerant, then the tolerant will be destroyed, and tolerance with them. Wikipedia: Paradox van tolerantie

Hij betoogt dat democratisch ingestelde burgers af en toe democratische middelen af moeten pakken van mensen met verkeerde bedoelingen. Het grote probleem is natuurlijk wie dat moet bepalen en of democratisch ingestelde politici zo’n stap willen, kunnen of durven te zetten. Verder speelt mee dat rechters dit soort ‘afpak’-manoeuvres niet toe zullen staan. En op kijkcijfers beluste redacties blijven deze figuren uitnodigen, want het levert vaak spektakel op. Catch-22.

De geschiedenis leert dat Popper’s voorstel vooral een gedachten-experiment is. Maar amper bruikbaar is om aankomende almachtige leiders te kunnen afremmen; hen belemmert om van stap 1 door te stomen naar stap zeven. Vaak wordt opgemerkt dat het zo’n vaart niet zal lopen. In Nederland hebben zes van de zeven kiezers immers niet op hem gestemd. En degenen die dat wel gedaan hebben maken zich weinig illusie dat de ideeën van hun favoriete politicus zinvol, dan wel uitvoerbaar zullen zijn. Maar er is wel een signaal afgegeven.

Negeren of bestrijden?
In Groot-Brittannië maakte de zwarte Labour-politicus David Lammy zich onlangs druk over het feit dat de BBC té weinig weerwerk biedt tegen rechts extremistische politici. Die hen blijft uitnodigen voor talkshows en door blijft gaan met ‘twee kanten’ van de medaille te laten zien. Een lastig dilemma. David Lammy neigt naar de Popper-‘methode’. Maar niet iedereen ondersteunt dit.

Een uniek boek?
Ece Temelkuran heeft een hyper-actueel boek geschreven. In (té) veel landen dienen zich populistische bewegingen en leiders aan: Hongarije, Polen, Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Frankrijk, België, Italië, Oostenrijk , Nederland … Het is geen nieuw verschijnsel, maar de laatste twee à drie jaar lijkt het hand over hand toe te nemen. Als een virus dat pandemische trekken krijgt.

Ook wordt hier niet voor het eerst over geschreven. In de collectie van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken zitten tientallen boeken waar op dit thema wordt ingegaan.

Soms zijn die ietwat verouderd, maar vaak blijft de kern van zo’n betoog overeind. Zo had David Van Reybrouck in 2008 in zijn Pleidooi voor populisme : pamflet geen weet van Brexit of Donald Trump. Maar hij had toen al wel het idee dat ‘dit’ niet zomaar voorbij zou gaan en vervelend zou kunnen uitpakken.

Hij zag té veel burgers die zich niet meer gehoord wisten door ‘de elite’, laat staan dat er beleid gevoerd wordt dat dit ongenoegen zou doen afnemen. Integendeel.

Sinds de financiële crisis van 2007/2008 is er in binnen- en buitenland door uiteenlopende regeringen van alles gedaan, maar je kunt niet stellen dat de onvrede bij een substantieel deel van het electoraat is afgenomen. Wel zijn er zijn nieuwe fenomenen als les gilet jaunes of deep fake news bijgekomen. En de noodzaak om ‘iets’ aan het klimaatprobleem te gaan doen.

Umair Haque over onze uitdagingen
De Amerikaanse journalist en criticus Umair Haque heeft het in The Age of Apathy : Is the World’s Next Big Problem That We’re Too Depressed and Traumatized to Fix All the Others? (Medium, 4 april 2019) over four big challenges: stagnation, inequality, climate change & social fracture.

Ons economisch (en maatschappelijk) systeem stagneert (is broken) en ondanks alle retoriek dat het prima gaat (want de beurzen staan hoog) ervaren miljoenen mensen wereldwijd dat het systeem hapert en niet voor iedereen positief uitpakt. Alom werknemers met onzekere baantjes, jongeren die geen woonruimte kunnen huren of kopen, pensioenen die niet meer geïndexeerd worden, stagnerende lonen terwijl de lasten blijven stijgen.

Verder constateert hij niet verrassend dat de ongelijkheid erg groot is geworden en blijft groeien:  26 miljardairs hebben evenveel vermogen als de ‘onderste’ 3,8 miljard ‘armsten‘.

Ook beginnen steeds meer burgers in te zien dat wij als mensheid serieuze maatregelen moeten gaan nemen om de negatieve gevolgen van klimaatverandering tegen te gaan. Maatregelen die ons allemaal zullen treffen; ons dwingen onze way of life drastisch aan te passen.

Als vierde noemt Umair Haque social fracture; daarmee bedoelt hij dat hij overal mensen ziet die om uiteenlopende redenen tegen hun eigen belang in stemmen of handelen. Ietwat badinerend stelt hij dat zij ignorant and foolish zijn geworden (of gemaakt) en daarom prooi zijn voor extremisten.

social fracture (by which I mean letting enough people grow ignorant and foolish enough that they’re prey for extremists).

En: Bang! There goes your society.
Hij vervolgt met die zin: Bang! Daar gaat jouw samenleving. Als je dit soort tendensen door laat etteren komt er een moment dat ‘het’ explodeert. Ece Temelkuran beschrijft het proces in haar land; en ziet vergelijkbare ontwikkelingen in andere landen.

Umair Haque maakt zich ook weinig illusies meer; heeft feitelijk zijn eigen land (de VS) al afgeschreven. Haque schrijft al jaren over dit thema. Lees: Op een dag zullen we denken dat het nogal gek was () dat landen zichzelf “rijk” noemden, terwijl er mensen nog steeds in armoede leefden (februari 2018)

Een vijfde uitdaging
Aan het slot van dit artikel voegt hij aan deze malaise een vijfde challenge (uitdaging) toe:

It’s a depressed time. It’s a troubled world. I often say we have four great problems in the world — climate change, inequality, stagnation, social underinvestment. But now I think there are five.

We leven in depressieve tijden. In een wereld vol problemen. Hebben vier grote problemen die we wereldwijd moeten tackelen (klimaatverandering, ongelijkheid, stagnatie en sociaal onvoldoende investeren). Maar er is een nieuwe uitdaging.

The depression sweeping through us, like a black tide, leaving us unable to confront, even think about, imagine, develop, challenge, find answers, to the first four.

Een depressief gevoel dat door ons heen raast; als een vloedgolf. Die ons verhindert om na te denken over het oplossen van die vier andere uitdagingen; verhindert dat we ons voorstellen dat ‘het’ anders zou kunnen. Die verhindert dat we op zoek gaan naar antwoorden, laat staan dat we ze vinden.

Een depressie die er toe leidt dat sommigen achter leiders aanlopen die ‘dé’ oplossing voor alles hebben. Gemakkelijke oplossingen. Tovenaars die met een toverstaf simsalabim in een keer  ‘alles’ oplossen. Maar na zo’n proces zitten we opgescheept met een verloren land. En het is onze eigen schuld.

Brandend zand en een verloren land
En een leven vol gevaar
Brandend zand berooft je bijna van ‘t verstand

UIt: Brandend zand van Anneke Grönloh uit 1962
(Kurt Felz (tekst) en Werner Scharfenberger Muziek) /Johnny Hoes)

Tot slot: een citaat van Ece Temelkuran
Het maakt niet uit of Trump of Erdoğan morgen ten val wordt gebracht, het had niet uitgemaakt als Nigel Farage nooit leidend was geworden in de publieke opinie. De miljoenen mensen die zich door hun boodschap hebben laten meeslepen zijn er nog, en ze zullen blijven klaarstaan om zich te laten leiden door een vergelijkbare figuur. En ook als je vastbesloten bent om je verre te houden van de politiek, zullen de volgelingen je weten te vinden, zelfs in je eigen persoonlijke domein, gewapend met hun eigen normen en waarden, en zullen ze bereid zijn om iedereen op te sporen die niet op hen lijkt; dit hebben we in Turkije op een zeer destructieve manier ervaren.

Het is beter om in te zien – en liever vroeg dan laat – dat het hier niet alleen gaat om iets wat samenlevingen krijgen opgedrongen door hun vaak absurde leiders, of beperkt blijft tot geheime digitale operaties van het Kremlin; het komt ook voort uit de basis, het zit in de gewone mensen. De plaag van onze tijd zal niet beperkt blijven tot de politieke wandelgangen in Washington of Westminster. De schrikwekkende ethiek die is doorgedrongen tot de hoogste regionen van de politiek zal neerwaarts doorsijpelen en zich uitbreiden, naar je stad of dorp komen en zelfs je afgeschermde gemeenschap binnendringen. Er is een nieuwe tijdgeest aan het ontstaan. Dit is een historische trend, die de banaliteit van het kwaad verandert in het kwaad van de banaliteit. Want hoewel het verschijnsel in elk land in een andere gedaante optreedt, is het tijd om te onderkennen dat hetgeen er gebeurt invloed heeft op ons allemaal.(Verloren land, pagina 15-16)

Toefje – Joris Luyendijk
Vandaag, dinsdag 16 april 2019, sprak tijdens het jaarlijkse, landelijke bibliotheekcongres Joris Luyendijk. Deze journalist-antropoloog heeft uitgesproken opvattingen over onze samenleving en populistische oprispingen. Hij schrijft er ook over; inhoud én titel van Kunnen we praten? (uit 2017) zou elke bibliothecaris zich ter harte moeten nemen.

Ik was niet aanwezig maar kreeg via Twitter onderstaande ‘boodschap’ door, die voor een groot deel verklaart waarom zo veel mensen zich afwenden van (bijna alle) politieke middenpartijen en hun heil zoeken bij anderen en ongewild hun land op het spel zetten.

Enkele boeken, die een relatie hebben met populisme
Jan-Werner Müller. Wat is populisme? (2017)
Francis Fukuyama. Identiteit : waardigheid, ressentiment en identiteitspolitiek (2019)
David Van Reybrouck. Pleidooi voor populisme : pamflet (2008)
Herman Tjeenk Willink. Groter denken, kleiner doen : een oproep (2018)
Guus Kuijer. Draaikonten & haatblaffers : over de moeizame geboorte van de tolerantiegedachte (2011)
Alex Brenninkmeier. Moreel leiderschap (2019)
Ulrike Guérot. De nieuwe burgeroorlog : hoe populisme het open Europa bedreigt (2018)
Menno ter Braak. Het nationaal-socialisme als rancuneleer (1937) : met een voorwoord van Bas Heijne (2019)
Julien Benda. Het verraad van de intellectuelen (1927/2018)
Kees Vuyk. Oude en nieuwe ongelijkheid : over het failliet van het verheffingsideaal (2017)
Joost van der Net. Aan de Europese natie (2017)
Joris Luyendijk. Kunnen we praten? (2017)
Pankaj Mishra. Tijd van woede : een geschiedenis van het heden (201&0
Philipp Blom. Wat op het spel staat (2017)
Ferdinand Grapperhaus. Rafels aan de rechtsstaat (2017)
Bob Crébas. Het land van goed naar beter : op zoek naar Blue Zone NL (2017)
Maarten van Rossem. Waarom is de burger boos? : Maarten van Rossem over hedendaags populisme (2010)
H.M. van den Brink. Koning Wilders : een wintersprookje (2017)
Jan Schuurman Hess. Voettocht naar het hart van het land : hoe sociaal en democratisch zijn we nog? (2014)
Didier Eribon. Terug naar Reims (2018)
Tony Judt. Het land is moe : verhandeling over onze ontevredenheid (2010)
Marte Kaan. Onderbuik : Nieuw Licht op redelijkheid (2017)
Joris Luyendijk. Dit kan niet waar zijn : over bankiers (2015)
Jos de Mul. Paniek in de polder : polytiek in tijden van populisme (2017)
Joke Hermsen. Het tij keren : met Rosa Luxemburg en Hannah Arendt (2019)
Klaas Mulder. Pakkenproletariaat (2014)
Bas Heijne. Onbehagen : Nieuw Licht op de beschaafde mens (2016)
Bas Heijne. Staat van Nederland : een pleidooi (2017)
Timothy Snyder. De weg naar onvrijheid : Rusland, Europa, Amerika (2018)
Peter Mertens. Graailand : het leven boven onze stand (2016)
James Kirchick. Het einde van Europa : dictators, demagogen en de komst van donkere tijden (2017)
Rob de Wijk. De nieuwe revolutionaire golf : waarom burgers zich van hun leiders afkeren (2016)
Carlo M. Cipolla. De wetten van menselijke stupiditeit (2016)
Ewald Engelen. Het is klasse, suffie, niet identiteit! (2018)
Ewald Engelen. De schaduwelite voor en na de crisis :niets geleerd, niets vergeten (2014)
Martha Nussbaum. Woede en vergeving : wrok, ruimhartigheid, gerechtigheid (2016)
Jos Palm. De gewone man : een kleine mensheidgeschiedenis (2017)
Eva Rovers. Ik kom in opstand, dus wij zijn : Nieuw Licht op verzet (2017)
Stephan Steinmetz. De brievenbus van Mevrouw De Vries : gekmakende post van onze (semi)overheid (2013)
Bas van Stokkom. Wat een hufter! ergernis, lichtgeraaktheid en maatschappelijke verruwing (2010)
Wil Heeffer. Hoe lang pikken we het nog? : over de afbraak van ons publieke domein en het verloren gaan van solidariteit (2015)
Al Gore. De aanval op de redelijkheid (2007)

Andere artikelen
Chris Hedges – Boos op de manier waarop dingen zijn en moed om er voor te zorgen dat ze niet blijven zoals ze zijn (augustus 2017)
Een april – Dit is het moment voor verandering. (april 2016)
Zou het? “Iedereen onderschat altijd en onvermijdelijk het aantal domme individuen dat in omloop is.” (mei 2017)
We zijn onze democratie kapot aan het maken door haar te beperken tot verkiezingen (juni 2014)
Het UWV – Is een computer. Het bestaat niet.’ (september 2014)
20e eeuwse wantoestanden komen nog altijd voor! (december 2015)
Autoriteit? We zullen het zelf moeten doen. (januari 2016)
“Zo velen willen geen verantwoordelijkheid nemen voor hun (nood)lot.” (maart 2016)
We need to realize collectively as a community that things have gone wrong (april 2016)
Brexit … dat zelfkritiek in elitaire kringen boven alles van belang is. (juni 2016)
Ergens aan de horizon bevindt zich de Amerikaanse droom. De rij is tot stilstand gekomen. (november 2016)
De vrije markt – Ze is niet stabiel, maar labiel. Neigt niet naar langdurig evenwicht, maar kenmerkt zich door grilligheid. Is meer stroperig dan efficiënt (februari 2017)
Die ontevredenheid over het bestaan zouden we moeten ombuigen in een kracht om de wereld te verbeteren en niet laten uitmonden in verzuring en verbitterdheid waar niemand baat bij heeft. (maart 2017)
Derde plek – We hebben niet door dat de twintigste eeuw moe en versleten is en dat de pijlers waarop we onze samenleving hebben gebouwd () op het punt staan om met een laatste fatale zucht in te storten (maart 2017)
“dat afbraak van werknemersrechten en het uitkeren van zo veel mogelijk middelen aan de kapitaalbezitters economisch gezien het beste beleid zou zijn” (januari 2018)

Citaat 586 (dinsdag 16 april 2019)
Hans van Duijnhoven (vier vinkjes: man/hetero/blank/zelf hoog opgeleid)

Homepage Citaten 2019