Is de verbeelding zó gedoofd dat een andere en betere wereld niet meer voorstelbaar is?

Een handje helpen
Door personeelsproblemen liep het afschrijven binnen de Bibliotheek Oss achter. Dus ging ik een handje helpen. Wierp me op de non-fictie van de volwassenen afdeling. En tijdens die klus trof ik vandaag een juweeltje aan.

Collectioneren draait om twee dingen
Bibliothecarissen collectioneren. Doorlopend. Week na week worden ook in onze regio (Noord Oost Brabant, vijf gemeentes, zestien bibliotheken) nieuwe titels (boeken, dvd’s, cd’s, luisterboeken) aan de collectie toegevoegd. Dat doen zij niet zomaar. Er zit beleid achter. Wekelijks kiezen collega’s welke boeken ze uit het weekaanbod wel, en welke ze niet zullen aanschaffen.

Verder speelt dat zij in voorkomende gevallen (want belangrijk en/of veelgevraagd) meerdere exemplaren van een bepaalde titel aankopen. Zeer populaire titels worden vaak voor alle vestigingen van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken aangeschaft.

Maar afschrijven hoort ook bij collectioneren. Niet alleen om inhoudelijke redenen, maar zeker ook omdat de kasten een bepaalde capaciteit hebben. Idealiter komen er jaarlijks ongeveer evenveel nieuwe boeken binnen als er uit gaan. Een openbare bibliotheek is geen archief, waar ‘alles’ voor ‘de eeuwigheid’ wordt bewaard.

Drie redenen om af te schrijven
Er zijn drie hoofdredenen waarom exemplaren uit de collectie worden verwijderd. De eerste is de gemakkelijkste, want daar gaat het om vieze en/of beschadigde boeken.

De tweede is ook niet zo moelijk, want daar is de belangrijkste reden dat de inhoud van een bepaalde titel domweg verouderd is.

De derde reden is de moeilijkste en vergt de meeste inzet. Het gaat om titels die om wat voor reden dan ook al enige tijd niet meer zijn geleend. Een deel daarvan ligt voor de hand, want dat zijn bestsellers die in een bepaalde tijd zeer populair waren en nu niet meer geleend worden. Na verloop van tijd is het ‘nieuwtje’ er af en kunnen veel exemplaren, die ooit massaal zijn aangekocht, worden afgeschreven. Van dit soort titels handhaven we natuurlijk enkele exemplaren, maar de meeste exemplaren verdwijnen uit de collectie.

Moeilijker wordt het als van een bepaalde titel nog slechs één exemplaar in onze regio aanwezig is. Domweg afschrijven? Nee! Hier speelt iets anders. Dan komt het aan op het beoordelingsvermogen van de bibliothecaris die afschrijft. Hij – en vaker zij – moet bepalen of deze titel nog steeds relevant, waardevol en/of belangrijk is. Zo relevant, waardevol en/of belangrijk dat we ‘hem’ alsnog in de kast laten staan. Of doorsluizen naar het magazijn. Of vervangen door een nieuwer, beter uitziend exemplaar. Wellicht naar de binder sturen. Of – dat kan natuurlijk ook – alsnog afschrijven.

Het gros van de titels die al jaren lang in de kasten staan te verkommeren worden alsnog afgeschreven, maar regelmatig wordt besloten tot een van de andere opties: binder, vervangen of doorsluizen naar het magazijn.

Deel van een netwerk
Op de achtergrond speelt rondom afschrijven ook nog mee dat bibliothecarissen zich ervan bewust zijn dat zij met gemeenschapsgeld én opgebouwd kapitaal ‘spelen’. Weten dat wij – in de regio Noord Oost Brabant – deel uitmaken van een (landelijk) netwerk. In principe kunnen alle leden van alle Nederlandse openbare bibliotheken immers gebruik maken van alle titels die door ons allen zijn verzameld.

In eerste instantie lenen leden uit onze regio materialen uit onze collectie, maar als een bepaalde titel ontbreekt vallen we terug op collega’s in den lande. En omgekeerd. Dit heet InterBibliothecair Leenverkeer. Maar dit fenomeen wordt minder waardevol als bibliothecarissen zich niet (meer willen óf mogen) realiseren dat zij een taak hebben om bepaalde weinig geleende titels (fictie én non fictie, boeken, dvd’s of cd’s) voorlopig te ‘bewaren’. In de kasten – al dan niet in een depot – te laten staan.

In onze regio realiseren we ons dit terdege en hebben sinds twee jaar daarom bewust een magazijn of depot in het leven geroepen. Daar bewaren we waardevolle titels. Voor onze ‘eigen’ leden, maar feitelijk voor ‘alle’ andere leden van alle Nederlandse openbare bibliotheken. Dat is geen doel op zich, maar wel een gevolg van deze keuze. Als organisatie doen we het nog niet zo slecht. We leveren meer exemplaren aan collega-bibliotheken, dan dat we aanvragen.

Een juweeltje
Tijdens het beoordelen van boeken van de zogenaamde 0-lijst (want nul keer uitgeleend sinds een vooraf bepaalde datum) kom je soms titels tegen waar je het bestaan niet (meer) van wist. Klassieke titels of titels die het verdienen om klassiek te worden.

Vandaag trof ik er eentje aan tijdens het saneren van de 390-rubriek. Dat is de SISO-rubriek waarin boeken over recht worden ondergebracht. Het is een boek-je van hoogleraar en columniste Dorien Pessers. Een grote naam. Althans, binnen haar wereld. Niet zo bij het grote publiek, maar wel bij iedereen die probeert debatten te volgen over richtingen die onze samenleving in zou kunnen slaan. Raadselachtig? Dorien Pessers is een intellectueel, die zich al jarenlang in het publieke debat mengt. Zelden voor talkshows wordt uitgenodigd maar wel de gave van het heldere woord heeft. Een brede geest, naar wie geluisterd wordt.

De rechtsstaat voor beginners
In 2011 schreef Dorien Pessers voor het vijfentwintig-jarig bestaan van Uitgeverij Balans een pamflet-achtig werkje: De rechtsstaat voor beginners. Ruim zestig pagina’s.

Een klein essay. Kristalhelder geschreven, dat linea recta aansluit bij andere recent verschenen boeken en ‘de tijdgeest’.

Een boek over vrijheid, democratie en vooral de kwetsbaarheid van democratische samenlevingen. Er hoeft maar ‘dít’ te gebeuren of het wankele evenwicht tussen uiteenlopende machten en partijen dondert in elkaar; en voor we het weten zijn we op weg naar een andere staatsvorm. Een vorm waarin onze democratische rechten (en plichten) er heel anders (zeg: negatiever) zullen uitzien.

Drie recent verschenen boeken
Toen ik De rechtsstaat voor beginners uit de kast trok en moest beslissen wat er mee te doen (afschrijven, doorschuiven naar het magazijn of ‘gewoon’ laten staan) bladerde ik het door. En trof in het slothoofdstuk zinnen aan die zéér actueel zijn én aansluiten bij ideeën die ik onlangs in andere boeken had gelezen. Ook sloot dit pamflet aan bij het jaarthema van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken: de vraag Is vrijheid een illusie?

Het eerste boek is van de Turkse journaliste Ece Temelkuran. Haar Verloren land : de zeven stappen van democratie naar dictatuur verscheen dit voorjaar. In dit boek toont ze aan dat wat in haar eigen land gebeurde (Turkije, en hoe het tot een dictatuur verviel) ook in andere landen speelt, gaande is. In zeven hoofdstukken beschrijft ze evenzovele stappen. Stappen die je in meerdere of mindere mate ook in andere, ons omringende landen kunt waarnemen. Helaas zijn sommige stappen voor een deel ook in ons land bespeurbaar.

Het tweede boek is een échte klassieker. Een roman van George Orwell. Niet Boerderij der dieren, maar 1984 (Nineteen Eighty-Four). In die wereld bestaat geen democratie meer, maar aan alles kun je aflezen dat die wel ooit heeft bestaan. Niet van de ene op de andere dag is de dictatuur van Grote Broer (Big Brother) tot stand gekomen. Nee, geleidelijk aan. In hoofdstuk 3 laat Orwell een oudere proleet (iemand uit de onderklasse) zeggen:

Om de paar minuten herhaalde de oude man: ‘We hadden ze niet moeten vertrouwen. Dat zei ik toch, ma, is het niet? Dat komt ervan als je ze vertrouwt. Ik heb het altijd al gezegd. We hadden ze nooit moeten vertrouwen, die sodemieters.’ (p 37)

In 1984 is een democratisch systeem als het ware verkruimeld tot een dictatuur (à laTurkije, volgens Ece Temelkuran). Dat kon alleen omdat burgers in zo’n samenleving dat hebben laten gebeuren. Mijn stelling is dat dit alleen kan als té veel ingezetenen op basis van hun gevoel (met hun instincten) gaan denken en stemmen. Dit leidt tot een wereld die je als grauw kunt bestempelen. Aan het leven zit kraak noch smaak. Bijna alles wat het leven leuk en interessant maakt is verboden, dan wel wegbezuinigd. Evident is dat het een wereld vol ongelijkheid is, want er is een zeer kleine bovenlaag die het overgrote deel van de mens tot slaaf heeft gemaakt.

In onze tijd zijn we ook hard bezig een grauwe Umwelt tot stand te brengen (Lees: De onbewoonbare aarde van David Wallace-Wells) en is er een zeer kleine bovenlaag die onnoemelijk rijk is en feitelijk losgezongen is van de ‘normale’ wereld (Lees: Moneyland : een zoektocht naar het verborgen geld van de superrijken en de multinationals van Oliver Bullough). In onze wereld zijn grote techbedrijven, overheden en andere instellingen, organisaties en bedrijven volop bezig zo veel mogelijk data van en over ons te verzamelen. Bedoeld om ons beter te kunnen ‘helpen’, maar feitelijk om ons beter te kunnen bespelen en tot ‘slaaf’ te maken. Lees bijvoorbeeld: Datadictatuur : hoe de mens het internet de baas blijft van Jan Kuitenbrouwer of Het einde van de waarheid : over leugens in het tijdperk van Trump van Michiko Kakutani.

Het laatste boek dat ik hier naar voren wil halen is nog niet verschenen, maar ik vermoed dat Rutger Bregman in De meeste mensen deugen gedachten van Dorien Pessers zal meenemen. Volgens haar heerst in een volwassen, goed functionerende democratische samenleving vertrouwen in de ander. Zij is wars van een maatschappij waarin wantrouwen heerst en overal mensen en instanties bezig zijn anderen in de gaten te houden, de maat te nemen. Laat dit los, en geef burgers de ruimte. Heb meer vertrouwen in hen, en verval niet in de val om met nieuwe regels te komen als er een keer ‘iets’ fout gaat.

De crisis van de rechtsstaat
Dorrien Pessers beschreef al in 2011 dat ‘we’ waakzaam moeten zijn. Er zijn krachten in ons midden die het niet goed voorhebben met ons systeem. Uit het laatste hoofdstuk (De crisis van de rechtsstaat) enkele citaten. Daarin ligt ook opgesloten waarom zij zelden wordt uitgenodigd voor praatprogramma’s die pretenderen dat ze het publieke debat willen stimuleren.

De crisis van de rechtsstaat
Dorrien Pessers beschreef al in 2011 dat ‘we’ waakzaam moeten zijn. Er zijn krachten in ons midden die het niet goed voorhebben met ons systeem. Uit het laatste hoofdstuk (De crisis van de rechtsstaat) enkele citaten. Daarin ligt ook opgesloten waarom zij zelden wordt uitgenodigd voor praatprogramma’s die pretenderen dat ze het publieke debat willen stimuleren.

Ook heeft ze het over TINA, een afkorting die vaak gebezigd wordt als burgers pleiten voor veranderingen. In allerlei varianten komt dan de zin bovendrijven die aan Margaret Thatcher wordt toegeschreven: There Is No Alternative.

Ook preludeert ze op twee boeken die eind 2018 verschenen: Moreel leiderschap van Alex Brenninkmeijer en Groter denken, kleiner doen : een oproep van Herman Tjeenk Willink. En hoor ik echo’s uit alle hier aangestipte boeken. Een visionair juweeltje.

De rechtsstaat werd nog verder verzwakt door grootschalige herinrichting van de rechtsstaat zelf, en wel volgens bedrijfsmatige modellen. Publieke belangen werden geherdefinieerd tot private belangen, waarvan de behartiging werd overgelaten aan de markt. De overgebleven publieke belangen werden waar maar mogelijk behartigd door middel van een bedrijfsmatige aanpak, al dan niet in handen van zelfstandige bestuursorganen. Zo deden prestatiecontracten, prestatie-indicatoren, kwantificering van de output, ranking, benchmarking, marketing en reclame hun intrede in de publieke sector. De bureaucratie werd door dit georganiseerde wantrouwen omvangrijker dan ooit.

De sociale zekerheid kwam in handen van ondernemende uitkeringsinstanties, het hoger onderwijs in handen van ondernemende universiteiten en hogescholen, de cultuur in handen van ondernemende musea, de gezondheidszorg in handen van ondernemende ziekenhuizen en particuliere zorgverzekeaars. De publieke omroepen werden uitgeleverd aan de concurrentie om de kijkcijfers.

Het resultaat van deze ingrijpende structuurverandering was een even ingrijpende cultuuromslag in de publieke sector. Deze werd niet meer bepaald door de op vertrouwen gebaseerde reciprociteitsmoraal waarmee ambtenaren en vrije beroepsbeoefenaren overeenkomstig hun beroepsethiek ook onbetaalde plichten nakomen, maar door een op wantrouwen gebaseerde, contractuele mutualiteitsmoraal. Waar eens de ambtenaar gebonden was aan de ambtelijke moraal en nooit persoonlijke belangen voorop mocht stellen, daar kon hij nu – inmiddels pseudo-ondernemer geworden – zijn almachtsfantasieën uitleven in megalomane projecten en salarissen. Waar eens de publieke omroepen mede de democratische taak hadden het publieke debat te voeden, verloren zij hun countervaling power want alleen amusement en entertainment leveren hoge kijkcijfers op. Van de burger zelf werd ondertussen verwacht dat hij zich individualistisch en calculerend zou gedragen in deze wereld van dolgedraaide concurrentie. (pagina 66-67)

Ze sluit haar betoog als volgt af:

Ze sluit haar betoog als volgt af:

Opnieuw rijst in de geschiedenis van de rechtsstaat de vraag hoe de ontketende macht getemd kan worden, hoe het vertrouwen kan worden hersteld en het project van de rechtsstaat weer kan worden hernomen. Daartoe zal eerst het democratische debat uit de fuik van de TINA-doctrine gehaald moeten worden. Is er werkelijk geen alternatief? Is de verbeelding zó gedoofd dat een andere en betere wereld niet meer voorstelbaar is? Een andere wereld die niet is gebaseerd op zogenaamd onfeilbare wetten, maar op een feilbare, steeds voorlopige waarheid. Van belang is ook om de bedrijfsmatige inrichting van de staat te herzien. De staat is geen op wantrouwen gebaseerde ondernemning, is geen BV Nederland, maar de juriduische uitdrukking van een op vertrouwen gebaseerde en op duurzaamheid en sociaal geluk gerichte gemeenschap.

Er is nog een urgente reden waarom de mondiale vrije markt weer aan de ketting van de rechtsstaat moet worden gelegd. Want de huidige economische orde tast niet alleen de rechtsorde, maar ook de natuurlijke orde aan. De verwoesting van de planeet door een kapitalistische markt die alleen door voortgaande groei kan overleven, is al veel te ver voortgeschreden.

Indien het project van de rechtsstaat wordt voortgezet, zullen de rechtvaardigheidsbeginselen opnieuw geïnnoveerd moeten worden. En weer blijken het begrippen uit het oude Romeinse recht te zijn die tot een ecologische revolutie kunnen leiden. De natuur, het water, de lucht en het landschap zijn van iedereen en niemand: een res nullius. Zij vormen het natuurlijke erfgoed van de mensheid: ons patrimonium. Zij behoren daarom buiten de handel te blijven: extra commercium. (pagina 69-70)

Twaalf andere boek-jes
In 2011 bestond uitgeverij Balans vijfentwintig jaar. In de collectie van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken zitten twaalf andere boek-jes die ter gelegenheid daarvan zijn verschenen. Bekende en minder bekende schrijvers. En waarschijnlijk op dezelfde manier vlot geschreven. Ik vermoed dat ze voorlopig deel zullen blijven uitmaken van de collectie. Ook als ze minder vaak uitgeleend worden.

Khadija Arib. Allah heeft ons zo gemaakt : liefde tussen vrouwen
Anet Bleich. De boze babyboomer *
Antoine Bodar. Verkoren en veracht
Elsbeth Etty. ABC van de literaire kritiek
C. Fasseur. De gekroonde republiek
Etty Hillesum. Dat onverwoestbare in mij
Suzanna Jansen. De hemel is goud : biografie van een race
René S. Kahn. De tien geboden voor het brein
Bert Keizer. De man die stierf op een eiland
Margalith Kleijwegt. Terug naar Oude Pekela
Ad van Liempt. Verzetshelden en moffenvrienden
Nico ter Linden. Mijn vader

* staat in het depot/magazijn

Andere artikelen over dit onderwerp
Verloren land: Dit is een historische trend, die de banaliteit van het kwaad verandert in het kwaad van de banaliteit. (april 2019)
201984 – “een apocalyptische codex van onze ergste angsten” (juni 2019)
Onttrekken of toevoegen? (februari 2019)
Is vrijheid een illusie? (februari 2019)
Moneyland: het zal nooit makkelijker zijn om ertegen op te treden dan nu. (april 2019)
The MBA Oath revisited (juni 2019)
Het is erger dan je denkt, veel erger (mei 2019)
Possibilist Hans Rosling: we moeten ook nieuwsgierig blijven en alert op nieuwe gevaren, zodat we daarop een antwoord hebben. (mei 2018)
In een wereld die overspoeld wordt met irrelevante informatie is helderheid macht. (januari 2019)

Citaat 594 (woensdag 19 juni 2019)
Homepage Citaten 2019