Donut economie – “Het is de taak van filosofen en de elite om mensen nieuwe dromen te geven, nieuwe hoop, nieuwe verhalen”

“Ik had er meer van verwacht!”

Donut economie
Zo begroette een collega me vanochtend. Ik had haar – samen met vele anderen – de laatste tijd attent gemaakt op een Tegenlicht-aflevering met Kate Raworth: De donut economie.

Kate Raworth
Om er op zondag 26 november 2017 naar te kijken. Opdat ze (a) begreep waar die Engelse econome mee bezig is en (b) om te snappen waarom ik rondom dit boek – én vooral de gedachten die daarin naar voren worden gebracht – in 2018 een jaar lang zeer uiteenlopende activiteiten in de regio Noord Oost Brabant wilde gaan organiseren.

Een zelfde reactie zag ik in de loop van de dag op Twitter. Daar merkte een “Vogelvrije huisarts” snedig op dat ook hij niets nieuws had gehoord. Het antwoord van Kate Raworth was niet alleen nog “snediger”, maar leek ook op mijn eigen antwoord.

Een snedige reactie
Ogenschijnlijk bepleit Kate Raworth dat onze economie een circulair karakter moet krijgen. In de toekomst worden alle grondstoffen gerecycled en gebruiken we alleen energie die klimaatneutraal wordt opgewekt.

Daarin is ze niet uniek. Integendeel. Collega Sandra had ook wel eens van het zogenaamde cradle to cradle-principe gehoord en weet dat op verschillende plekken met zo’n soort economie wordt geëxperimenteerd. Maar ik kon niet nalaten op te merken dat het verhaal van  Kate Raworth groter is.

Een ‘blauwdruk’ waarin ze dat circulaire aspect als het ware meeneemt. Waarin veel zaken uit onze verwarde samenleving worden meegenomen. Zij ons oproept ‘dingen’ heel anders te gaan organiseren.

Dat verhaal staat in haar Donut economie : in zeven stappen naar een economie voor de 21e eeuw (verschijnt begin december).

De kern van haar betoog is dat we als samenleving een van de dragende pijlers van onze manier van leven onderuit moeten schoppen. De noodzaak om alsmaar te blijven groeien loslaten. Stoppen met: meer omzet, meer winst, meer rendement.

Links- of rechtsom moeten we in haar visie op onze eindige aarde een andere manier vinden om voor iedereen de best mogelijke omstandigheden te creëren. Het kapitalistische systeem heeft in haar ogen niet afgedaan, maar zal wel deels heruitgevonden moeten worden en door internationaal samenwerkende overheden aan banden moeten worden gelegd.

Grappig dat in deze Tegenlicht-aflevering een andere zeer interessante denker én vrouw werd meegenomen: Mariana Mazzucato (van De ondernemende staat : waarom de markt niet zonder de overheid kan).

Een utopie?
Zeker! Het is nog lang niet zo ver. Sterker: voor de meeste mensen én beleidsmakers is wat zij bepleit vloeken in de kerk.

Tegelijkertijd kan iedereen – die wil – de rode signalen, dat het op tal van terreinen anders moet, dagelijks van de krantenpagina’s afplukken.

Ook kun je overal signalen bespeuren dat mensen bezig zijn om onderdelen van die donut economie tot stand te brengen.

Ook heeft de mensheid zich voorgenomen om in 2030 op een globale schaal veel negatieve trends positief te hebben bijgestuurd. Dat zijn de zeventien Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDG = Sustainable Development Goals). Ik vermoed echter dat Kate Raworth denkt dat dit alleen haalbaar is mits we de heilige economische groei los kunnen laten.

Het verhaal steeds maar blijven vertellen
Al in de jaren vijftig waren er mensen die vraagtekens zetten bij de manier waarop ‘de mens’ omgaat met zijn omgeving. Rachel Carson waarschuwde ons voor DDT en het negatieve effect daarvan op het aantal vogels.

In het begin van de jaren zeventig kwam de Club van Rome met haar waarschuwingen. Ernst Schumacher en Ivan Illich zijn mannen die op hun manier ook een duit in het zakje deden. Later kwamen William McDonough, Robert Skidelsky, Daan Roosegaarde, Jan Rotmans en veel anderen.

Halfvol
Het is echter niet allemaal kommer en kwel. In de afgelopen decennia zijn ook veel zaken verbeterd. Mensen leven langer, het aantal armen neemt af, idem het aantal oorlogsslachtoffers et cetera. In diezelfde periode is het aantal mensen, dat een middenklasse-leven kan leven sterk toegenomen.

Een vervelend bijeffect hiervan is wel dat de druk op wat de aarde aan kan blijft toenemen. Meer mensen gaan op vakantie, eten vaker vlees en rijden auto’s. Op dit moment wordt overal op de wereld door slimme koppen nagedacht om die negatieve effecten tegen te gaan of weg te nemen.

Halfleeg
Kate Raworth gelooft echter – samen met andere kritische denkers – dat ondanks die positieve inspanningen we op zoek moeten naar een ander economisch en maatschappelijk model. We overschrijden ondanks alle inspanningen steeds meer grenzen.

Tegelijk constateert ze dat het huidige systeem voor het persoonlijk welbevinden van heel veel mensen negatief uitpakt. Zij gelooft niet dat economische groei die problemen (onzekere baantjes, ongelijkheid, obesitas, stress, burn out …) kan, noch zal oplossen. Sterker: zij is er van overtuigd dat veel problemen juist veroorzaakt worden door die economische groei. En druk die dat met zich meebrengt. Er wordt kortom door velen gedweild terwijl de kraan wijd open blijft staan.

Raam van Overton
Ná de Tegenlicht-uitzending kwam er op een ander net een moment van ontspanning: Zondag met Lubach. Hij mengde zich daar in het zogenaamde Zwarte Pieten-debat. Op zeker moment haalde hij een fragment uit 2009 naar voren.

Daarin merkte Doutzen Kroes, het bekende fotomodel, op dat zij zich als blanke vrouw schaamde voor het feit dat Sinterklaas nog steeds vergezeld wordt door zwarte Zwarte Pieten.

Ruim acht jaar later zitten we midden in een soort stammenstrijd. Na het Doutzen-fragment liet Arjen Lubach een staatje zien. In vijf jaar tijd is echter het aantal Nederlanders, dat voor het afschaffen van Zwarte Piet is, gegroeid naar vijfentwintig procent. In enkele jaren tijd. Een kwart van de Nederlanders vindt dat we degenen die zich gekwetst voelen, tegemoet moeten komen.

Een perfecte illustratie van het zogenaamde Raam van Overton. Dat denkmodel houdt in dat in de loop van de tijd mensen anders gaan denken over controversiële ideeën. In eerste instantie is bijna iedereen radicaal tegen, maar na verloop van tijd (maanden, jaren, decennia) verandert de publieke opinie. En er komt zelfs een moment dat – véél later – de burgers die dan leven zich niet meer voor kunnen stellen dat men er toen heel anders over dacht. Denk in dat verband aan slavernij, rechten voor vrouwen, homo’s, transgenders en het heilige idee dat dé economie moet blijven groeien.

Een steen in de meningsvijver
Kate Raworth gooit kortom een steen in de publieke meningsvijver. Als openbare bibliotheek is een van onze opdrachten om het gesprek over dit soort reuze-ideeën op te poken. Informeren, inspireren, vragen stellen.

Het boek van Kate Raworth (Donut economie : in zeven stappen naar een economie voor de 21e eeuw) heeft bijna dezelfde reikwijdte als Homo Deus : een kleine geschiedenis van de toekomst van de Israëlische historicus Yuval Noah Harari. Die beschrijft een mogelijke toekomst waarin we als mensen aan de ene kant tot een soort goden kunnen uitgroeien (langer leven, werk wordt gedaan door systemen), maar wellicht aan de andere kant weggedrukt zullen worden door slimme, zelflerende systemen. Een boek waarover we als bibliotheek in 2017 met leden en niet-leden spraken; en verschillende activiteiten organiseerden.

Het thema dat Kate Raworth aansnijdt is echter nog veel omvattender. Sterker: het idee dat slimme, zelflerende systemen ons als mens wellicht werkeloos zullen maken heeft te maken met ons economische systeem dat op de schop moet.

Route68Revisited
In het begin van dit jaar kwam deze zin bovendrijven als jaarthema van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken voor 2018.

We hadden op dat moment het idee dat in 2018 op verschillende plekken teruggekeken zou worden naar het ‘revolutiejaar’ 1968. We hebben inmiddels ontdekt dat dit inderdaad gaat gebeuren.

Het thema van de Maand van de Filosofie is in april 2018 Verbeelding aan de macht. Het thema van de Maand van de Geschiedenis is in 2018 Opstand. Ook hadden we in januari 2017 het vage idee dat er anno nu ‘iets’ van revolutie in the air hing. Dat was – voor alle duidelijkheid – ná Brexit en de verkiezingsoverwinning van Donald Trump en vóór de Tweede Kamerverkiezingen van maart 2017.

Aan het eind van 2017 moet de conclusie zijn dat het ‘overal’ borrelt en gist. Veel mensen maken zich in binnen- en buitenland druk over hoe bepaalde zaken in wereld en land (niet goed) zijn geregeld. Wekelijks verschijnen er boeken die hiermee te maken hebben. Wordt er over geblogd, getwitterd en gevlogt.

Meer nemen dan geven
In de loop van 2017 was echter wel de vraag waar die nieuwe revolutie mee te maken heeft.

Waarschijnlijk draait het om de woorden ‘geven’ en ‘nemen’ en de balans tussen die twee. Woorden van James Baldwin, uit 1962.

Veel burgers ergeren zich steeds meer aan het feit dat sommigen meer nemen dan geven. Dat gaat niet alleen over grote multinationals die amper belasting betalen, maar vooral ook over de houding van ons allen dat we van onze aarde meer nemen dan goed voor haar (én onszelf) is.

Enter: Kate Raworth en andere denkers die vraagtekens zetten bij het huidige economische én maatschappelijke model. Veel criticasters menen dat hét niet meer goed werkt. Dat we op zoek moeten naar ‘iets’ anders.

Daarover moet gesproken worden. En zeker over alternatieve ideeën. Niet alle visies zijn even belangrijk, goed of realistisch. Maar om zinvol te kunnen meepraten is het wel zo handig als mensen de moeite willen doen zichzelf te informeren. Opdat men op basis van argumenten en (niet-fact free) feiten mee kan praten.

Als samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken zien we voor onszelf daar een taak weggelegd. We zullen in 2018 de meest uiteenlopende activiteiten organiseren – vaak met anderen – om subthema’s van dit zéér brede thema naar voren te halen.

Om u te voeden met de dilemma’s waar we voor we staan.

Een elitair gedoe?
Het thema dat Kate Raworth aansnijdt is waarschijnlijk voor veel burgers nog een ver van ons bed show. Toch is het nodig dat gestudeerde mensen zich uitspreken. Met andere verhalen komen. Analyseren in wat voor wereld we terecht zijn gekomen; en met een verhaal komen om het anders te gaan doen.

Kate Raworth zal de eerste zijn om toe te geven dat haar boek en visie ‘slechts’ een verhaal is. Het is geen keiharde beta-wetenschap. Integendeel. Haar verhaal gaat over waarden. En die kunnen mensen kiezen of afwijzen.

Het is echter niet zo maar een verhaal. Ze richt haar pijlen vooral tegen haar collega-wetenschappers (economen), beleidsmakers én politici: “ons systeem is vastgelopen, en ik poneer een ander verhaal”.

Vorige week plaatste De Groene Amsterdammer een interview met een andere econoom. De Tsjech Tomás Sedlácek, die al veel eerder met een vergelijkbaar verhaal kwam aanzetten.

Hij concludeerde al in 2012 in zijn boek De economie van goed en kwaad : de zoektocht naar economische zingeving van Gilgamesj tot Wall Street dat ‘de economie’ een waardengedreven wetenschap is. Onderstaand citaat sluit naadloos aan bij Kate Raworth (boek, Tegenlicht-aflevering en kantelende tijdgeest):

‘Het is de taak van filosofen en de elite om mensen nieuwe dromen te geven, nieuwe hoop, nieuwe verhalen. We kunnen niet zonder verhalen. Dat is altijd zo geweest. Het stenen tijdperk noemen we niet zo omdat er stenen waren. Die waren er altijd al. Het nieuwe van dit tijdperk was dat er mensen kwamen die stenen zagen en gingen zeggen dat dit gereedschap was. Ze gaven een verhaal aan de steen. Nu zitten we in een tijdperk met indrukwekkende technische mogelijkheden, als gevolg van de digitale revolutie. We moeten daar een verhaal van maken dat mensen inspireert en laat uitstijgen boven zichzelf.’

Artikel: ‘Onze dromen zijn vervuld, maar onze verlangens niet’ (22 november 2017)

Doe mee!
In het voorjaar van 2017 deden we een oproep om als lid of niet-lid van de bibliotheek mee te doen met het zogenaamde Leesavontuur Homo Deus. Velen hebben zich aangemeld. En meegedaan aan enkele bijeenkomsten.

Aangezien het thema van de donut economie erg breed is starten we een dergelijke leesgroep nu niet op. Wel zullen we er in de loop van 20189 tijdens de Tegenlicht Meet Ups in de Osse bibliotheek op terugkomen. En worden lezingen en debatten georganiseerd. In de hele regio Noord Oost Brabant. Samen met andere instellingen, organisaties en bedrijven.

Om op de hoogte te blijven van dit alles kunt u zich aanmelden voor een onregelmatig verschijnende nieuwsbrief. Daarin houden we u op de hoogte van alle activiteiten die in 2018 georganiseerd zullen worden. Ook maken we u attent op relevante artikelen, boeken, blogs, cartoons et cetera. Aanmelding is uiteraard gratis.

Enkele artikelen
Donut economie – Verander het doel (april 2017)
Veerkracht in de 21e eeuw (mei 2017)
Je kunt alleen nemen als je ook bereid bent te geven … (september 2017)
Wat op het spel staat (oktober 2017)
Meester van het geld – Terwijl de wateren kalm lijken, bouwen zich onder het oppervlak kwetsbaarheden op (november 2017)

Citaat 507 (maandag 27 november 2017)
Homepage Citaten 2017