Next freedom en koning Midas

Lammert Kamphuis
Filosoof Lammert Kamphuis (1983) spreekt zondag 20 januari 2019 in de Groene Engel in Oss over vrijheid. Daar heeft hij eerder over gesproken. Tijdens workshops in ‘zijn’ School of Life in Amsterdam en op Lowlands en het Brainwash festival.

Hij spreekt in het openbaar over veel meer onderwerpen, maar vaak komt vrijheid voorbij. Als een ‘dingetje’ waar wij nu over na zouden moeten willen nadenken. In hoeverre zijn we vrij? Kunnen we vrij zijn? Wat betekent vrij zijn? En zouden we in de toekomst niet op een andere manier vrij willen of moeten zijn?

Lammert Kamphuis bedient zich van de zogenaamde Socratische methode. Dat houdt in dat hij vragen stelt aan omstanders. Vragen om te leren begrijpen wat ‘het’ probleem is. Vragen die helpen om ‘alle’ alternatieven boven tafel te krijgen. Kamphuis ziet zichzelf als een vroedvrouw die een gezelschap helpt om ware meningen, stellingen en theorieën te baren.

In zijn deze zomer verschenen boek Filosofie voor een weergaloos leven gaat het in hoofdstuk 3 (24 soorten jam) expliciet over vrijheid;  in alle andere vlot geschreven hoofdstukken komt het impliciet ‘voorbij’.

Next
De lezing van Lammert Kamphuis maakt deel uit van een never ending reeks rondom het begrip NEXT. De aanname daarachter is dat ‘we’ op weg zijn naar een next society. Een volgende samenleving waarin op tal van terreinen grote veranderingen in de lucht hangen, dan wel noodzakelijk zijn.

Uiteraard weet niemand – ook niet iemand die zo’n boude bewering doet – wat er precies aan zit te komen, en welke dingen concreet waar, hoe en wanneer zullen veranderen. Maar ik durf de stelling te betrekken dat als we over pakweg twintig jaar terugkijken naar 2018 we zullen moeten constateren dat onze economie, ons vervoer, ons werk, onze democratie, onze journalistiek, democratie … flink zijn veranderd.

Aan alles voel je, merk je dat aan onze huidige tijd en haar ‘systemen’ het nodige schort. De Duitse historicus Philipp Blom had het daar in zijn vorig jaar verschenen boek over; er staat veel op het spel.

Hij zoomt in dat boek op twee grote zaken in: de noodzaak om iets te doen aan onze CO2-uitstoot en de komst van slimme, zelflerende systemen die wellicht ons mensen zouden kunnen gaan overvleugelen. Die grote bewegingen dwingt de mensheid op zoek te gaan naar alternatieven.

De Engelse econoom Kate Raworth sluit zich als het ware bij Philipp Blom aan door de vraag te stellen of wat ‘we’ als mens en mensheid doen wel binnen ‘de’ donut past. Die donut is haar beeld om te laten zien dat we als mensen aan de ene kant een té zwaar beslag leggen op wat de aarde (onze planeet) aankan en aan de andere kant dingen ondernemen die niet goed uitpakken voor het individueel welbevinden van mensen.

Greta Thunberg
Een jong Zweeds meisje mengde zich begin december in het mondiale gesprek over vrijheid. Ze bezigde dat woord niet, en ik las het ook niet in de commentaren. Maar toch stipte zij het aan. Ze was onlangs in Katowice, tijdens de conferentie waar landen nieuwe afspraken maken over het terugdringen van onze CO2-uitstoot. Dat schiet niet echt op. Het resultaat van die conferentie was bedroevend; viel samen met nieuwe cijfers dat ondanks alle retoriek onze CO2-uitstoot het afgelopen jaar weer is gestegen. Tja.

Greta Thunberg kreeg in Katowice de gelegenheid om te verwoorden waar zij zich al enige maanden voor inzet; waar zij zich boos om maakt. In augustus van dit jaar begon ze in haar land met een staking. Een solo actie. Ze spijbelde. Ging voor het Zweedse parlement zitten en gaat daarmee door totdat de Zweedse overheid meer gaat doen tegen het veranderende klimaat. Die actie trok de nodige aandacht. Begin december ging ze een stapje verder.

Het siert de organisatoren in Polen dat ze haar daar aan het woord lieten. In die drie minuten durende toespraak zit één ‘dodelijke’ zin. Gericht tot alle volwassenen. Een zin die over onze vrijheid gaat. Vrijheid om door te gaan met wat niet langer zou mogen. Maar we zijn niet vrij. Kunnen niet stoppen met ‘dingen’ die niet goed zijn voor ‘de planeet’, noch voor onszelf. Die zin is:

And since our leaders are behaving like children, we will have to take the responsibility they should have taken long ago.

En aangezien onze leiders zich als kinderen gedragen, zullen we de verantwoordelijkheid moeten nemen die ze al lang geleden hadden moeten nemen.

Next freedom
Toen ik Lammert Kamphuis uitnodigde liet ik weten zijn lezing onder de noemer next freedom te afficheren en beloofde hem enkele gedachten daarover voor te willen leggen. Daarop liet hij weten niets te kunnen garanderen. Hij verzorgt de middag en bepaalt natuurlijk zelf waar hij wel of niet de klemtoon op legt.

Een prima reactie. Ik reageerde als volgt:

Ik begrijp jouw opmerking, maar zal toch enkele regels aan je voorleggen. In de hoop dat je ze ergens mee kunt nemen in jouw verhaal. Die regels hebben te maken met koning Midas.

Koning Midas
Beelden en verhalen helpen om de wereld om ons heen te begrijpen. Dat is altijd zo geweest. Onlangs kwam het beeld van koning Midas als het ware bovendrijven. Koning Midas is die man uit een Griekse verhaal die op zeker moment wenst dat alles wat hij aanraakt in goud verandert. Zijn (vrije) wens wordt verhoord. Prachtig. Totdat hij er binnen enkele momenten achter komt dat ook zijn voedsel en iedere persoon die hij aanraakt ook in goud verandert. Ogenschijnlijk een super geslaagde, vrije man; maar in de kern het slachtoffer van zijn eigen lusten. Vrij zijn is ook niet alles; zoiets.

De mens heeft daar wel iets van weg. De meeste volwassenen. En we voeden onze kinderen op om ook zo te worden. Greta Thunberg wijst ons daar fijntjes op. De manier waarop wij volwassenen nu leven, onze samenleving georganiseerd hebben maakt ons tot een soort koning Midas. Bijna alles wat we immers aanraken gaat kapot. We zijn de slaaf van onze eigen (vrije) wil geworden. Onze zucht naar kicks, spullen, afleiding. There is – echter, ontdekken we nu – a prize to pay.

Wellicht moeten ’onbedorven’  kinderen het maar van ons gaan overnemen. Wij kunnen het niet. Zijn gebonden; niet vrij.
We zullen op zoek moeten naar andere vormen van ‘vrij’ zijn. Ergo: next freedom.

Ben benieuwd of en hoe Lammert deze koning en Greta in zijn betoog in de Groene Engel in Oss mee wil nemen.

Meer lezen?
Om te beginnen het nu al bijna klassieke boek van Raoul Martinez. Zijn Hoe vrij zijn wij? : de machinaties van macht en de strijd voor onze toekomst verscheen in 2017. Hij is een jonge Engelse documentairemaker, filosoof en schrijver. Dit prachtig geschreven boek is om te beginnen een omgevallen boekenkast. Hij heeft honderden boeken gelezen en in zijn relatief dikke (maar dure) boek verwerkt. Dit keer is het een genot om de noten te lezen. Hij becommentarieert daarin vaak omstandig gelezen boeken en artikelen.

Raoul Martinez heeft ook het plan om drie documentaires over vrijheid te gaan maken. De eerste is klaar: The Lottery of Birth. Daarin gaat het over het geluk van de geboorte. Die bepaalt in zeer grote mate hoe de rest van je leven eruit zal zien. Waar je geboren bent, wanneer, wie je ouders waren, in welke buurt je opgroeit et cetera. Hij verzet zich hevig tegen de door velen aangehangen notie dat succes vooral van jezelf afhangt. Het een (vrije) keuze is en als je de verkeerde keuzes maakt dat dit (vooral) aan jezelf ligt.

Artikel: Empathie: Laten we vechten om de wereld te bevrijden, weg met nationale grenzen, hebzucht, haat en intolerantie (augustus 2017)

Een klassieker is natuurlijk Angst voor de vrijheid van Erich Fromm. Verscheen in 1941 en is nog steeds relevant.

Een andere klassieker verscheen in 1958 en werd geschreven door de Engelse filosoof Isaiah Berlin: Twee opvattingen over vrijheid.

Lammert Kamphuis stipt in zijn Filosofie voor een weergaloos leven uiteraard de centrale gedachte uit dit boek aan: dat er twee soorten vrijheid zijn. Negatieve en positieve vrijheid. En dat zijn geen waardeoordelen maar een poging te omschrijven dat je ‘vrij kunt zijn’ van of ‘vrij om’ te doen wat je wilt. De vraag die voorligt is of we als mens(heid) wellicht iets-je meer zouden moeten opteren voor de positieve variant.

Een zeer recent verschenen bundel sluit mooi aan bij deze lezing, dit debat: De vrijheidsillusie. Daarin spreken zeventien Nederlandse schrijvers en denkers zich uit over vrijheid. Het hoofdstuk van Lammert had prima in deze bundel gepast, maar dat was de samenstellers waarschijnlijk hun eer te na.

Een reeds in 2011 verschenen boek moet hier ook genoemd worden. Van de Belgisch-Poolse filosoof Alicja Gescinska. De verovering van de vrijheid : van luie mensen, de dingen die voorbijgaan is een prachtig geschreven betoog. Zij vindt dat mensen zich in moeten zetten voor iets dat groter is dan hen zelf. A right cause. Zij neigt naar positieve vrijheid.

Zij verwijst niet alleen naar Isaiah Berlin, maar ook naar Martha Nussbaum. Een Amerikaanse filosoof van wie in dit verband vooral haar Mogelijkheden scheppen : een nieuwe benadering van de menselijke ontwikkeling uit 2011 genoemd moet worden.

Recent verscheen ook van publicist Jan Kuitenbrouwer een pamflet. In de reeks Nieuw Licht. In Datadictatuur : hoe de mens het internet de baas blijft ageert hij tegen de tendens dat grote techbedrijven alles op alles zetten om ons ’te knechten’. Exit vrijheid. Over deze negatieve ontwikkeling hebben zich anderen ook uitgesproken.

In een andere recent verschenen bundel wordt uit een ander vaatje getapt. In Het goede leven en de vrije markt wordt meer en vooral diepgaand ingezoomd op ons maatschappelijk en economisch systeem en in hoeverre die ‘de mens’ knecht, dan wel vrij maakt. Ad Verbrugge, Govert Buijs en Jelle van Baardwijk vragen zich af of ‘de vrije markt’ ons inderdaad vrij(er) maakt. In hun boek nemen ze tientallen denkers mee die zich door de eeuwen heen over dit thema hebben uitgelaten.

Op 4 december werd Frankrijkkenner Chazia Mourali aan het woord gelaten over ‘de gele hesjes’. Boze mensen die zich in Frankrijk, België en andere landen verzetten tegen uiteenlopende tendensen. Je zou hen als slachtoffers van een slecht functionerend economisch en maatschappelijk bestel kunnen neerzetten. Ik heb de indruk dat zij zichzelf als onvrije mensen beschouwen. In Deze crisis gaat de geschiedenisboeken halen noemt Chazia Mourali op zeker moment een boek dat al in 2005 verscheen: Ze formuleert het zo:

De Brit Richard Layard, een kritische econoom, heeft hier een boek over geschreven: Waarom zijn we niet gelukkig? Hij beschrijft hoe we onder invloed van sociale vergelijking en gewenning wel rijker werden, maar niet gelukkiger. Door het internet hebben we eigenlijk allemaal het gevoel dat we arme sloebers zijn omdat we worden geconfronteerd met mensen die puissant rijk zijn. Tegelijk zien we in de media steeds beelden van vluchtelingen en andere migranten die hiernaartoe komen en onze welvaart lijken te bedreigen.

De Brit Richard Layard, een kritische econoom, heeft hier een boek over geschreven: Waarom zijn we niet gelukkig? Hij beschrijft hoe we onder invloed van sociale vergelijking en gewenning wel rijker werden, maar niet gelukkiger. Door het internet hebben we eigenlijk allemaal het gevoel dat we arme sloebers zijn omdat we worden geconfronteerd met mensen die puissant rijk zijn. Tegelijk zien we in de media steeds beelden van vluchtelingen en andere migranten die hiernaartoe komen en onze welvaart lijken te bedreigen.

Als koning Midas op onze troon
Voilá: daar zitten we als een koning Midas. In een zeer rijke omgeving (vergeleken met tientallen jaren geleden en zeker met armere regio’s) zijn we niet meer tevreden. Kijken naar anderen en wensen als onvolwassen volwassenen niet in te zien dat we om uiteenlopende redenen onze lifestyle zullen moeten aanpassen, dan wel bijstellen. En dit geldt niet alleen voor ‘de gele hesjes’, maar vooral ook voor alle mensen die zich over hen laatdunkend uitlaten. Mensen met macht, die – zoals Greta Thunberg stelt – de mogelijkheid hebben om dingen heel anders te gaan doen.

Tot slot enkele woorden
zelflerende algoritmes – lottery of birth – nudge – reclame – marketing – spinning  – framing – manipulatie – propaganda – gadgets die ons volgen – fitbit – rotondes – lekker doen wat bij je past – filter bubbel – sociale druk – systeem 1 (‘van’ Daniel Kahneman) – keuzestress –

Citaat 561 (donderdag 6 december 2018)
Homepage Citaten 2018

 Hieronder een fragment uit: Odyssee van de onsterfelijken (1997)