Homo sapiens, Homo economicus, Homo dignus

Pas tijdens het doorbladeren van een nieuw boekje – dat ik eigenlijk niet van plan was te gaan lezen – viel deze week het kwartje. Het was een bevestiging wat ik al enige tijd dacht. De laatste tijd spelen verdacht veel schrijvers met het begrip homo.

Homo in de zin van mens, beter het geslacht mens. Homo sapiens is een nadere verfijning binnen dat geslacht, een soort.

Mensen maken deel uit van de wereld van de levende wezens. Het is als het ware een keten, die steeds meer wezens omvat. ‘Onderaan’ staan de soorten, die maken deel uit van een geslacht. Daarna volgen familie (hominidae), orde (primaten), klasse (mammalia = zoogdieren), stam (chordata = gewervelden), rijk (animalia = dieren) tot (helemaal ‘bovenaan’) domein (eukaryoten = wezens met in elke cel een kern). 

Homo sapiens
Homo is een geslacht dat uit veel soorten bestaat. Die soorten zijn allemaal uitgestorven, alleen wij, de mensen (dé ‘sapiens’) leven nog. Een aantal uitgestorven soortgenoten kent u, dat wil zeggen: u heeft waarschijnlijk wel eens van Neanderthalers gehoord; of de Floresmens.

Op Wikipedia staan de volgende homo-soorten: antecessor – cepranensis – denisova – erectus – erectus erectus – erectus javanicus (Javamens) – erectus lantianensis (Lantianmens) – erectus meganthropus – erectus nankinensis (Nanjingmens) – erectus pekinensis (Pekingmens) – erectus soloensis (Solo-mens) – erectus tautavelensis (Tautavel-mens) – erectus wushanensis (Wushanmens) – erectus yuanmouensis (Yuanmoumens) – ergaster – floresiensis (Floresmens) – georgicus – habilis – heidelbergensis (Heidelbergmens) – helmei – naledi – neanderthalensis (Neanderthaler) rhodesiensis (Rhodesiëmens) – rudolfensis †

Allemaal †, behalve wij: Homo sapiens.

Homo cooperans, Homo universalis …
Maar in dit lange artikel gaat het niet over die uitgestorven voorgangers, maar meer over woorden die door uiteenlopende personen (in navolging van Carl Linnaeus) aan het woord homo zijn toegevoegd.

Die woorden – mensbeelden – hebben allemaal te maken met het feit dat wij, Homo sapiens, met onze hersenen zeer verschillend gedrag vertonen, dan wel behept zijn met de meest uiteenlopende neigingen.

Een trend?
Of er sprake van een trend is durf ik niet al te stellig te beweren, maar opvallend is wel. Zo heeft Govert Buijs, als hoogleraar politieke filosofie en levensbeschouwing verbonden aan de Vrije Universiteit, het in zijn recent verschenen Waarom werken we zo hard? : op weg naar een economie van de vreugde over (de) Homo cooperans heeft. Dat is in zijn optiek – in zijn verhaal – een mens die geneigd is om met anderen samen te werken.

Klaas van Egmond, die zich al heel zijn leven inzet voor een andere manier van omgaan met onze planeet, noemt zijn pas verschenen boek Homo universalis – ondertitel: moreel kompas voor een nieuwe Europese Renaissance.

Homo universalis is geen uitvinding van Klaas van Egmond; ontdekte ik. Het begrip is gemunt door ene Johann von Wower, en is een variant van (de) Uomo universale ‘van’ Leon Battista Alberti (1404-1472). Uiteraard heeft hij het ook over Leonardo da Vinci, wellicht dé Homo universalis.

Homo cooperans is wel een nieuw woord, voor zover ik dat na kan gaan.

Enkele jaren eerder had de Israëlische historicus Yuval Noah Harari het in zijn tweede boek over Homo deus, de mens die wellicht op weg is uit te groeien tot een wezen dat als god zou kunnen gaan leven. Of – het boek heeft twee kanten – hard op weg is zichzelf onderuit te halen. 

Artikel: Hoe komt het toch dat de consument in ons alles ruïneert, verwoest, platbrandt, sloopt en te gronde richt wat de burger en de onderzoeker in ons dierbaar is? (augustus 2019)

De onvolkomenheid van de mens
Deze week bladerde ik De onvolkomenheid van de mens & en het streven naar perfectie door en daarin trof ik tot mijn verbazing een tabel met (ruim vijftig varianten van) mensbeelden aan. 

Dit mooi uitgegeven boek verscheen bij Boom en is geschreven door vijf personen: Ard Jan Biemond, Harry Commandeur, Paul van Geest, Joost Hengstmengel en Joyce Rupert.

Ik ken geen van hen, maar heb inmiddels wel het idee dat ze afkomstig zijn uit een protestants-christelijk milieu. Die zich grote zorgen maken over de manier waarop onze samenleving er voor staat, en met name dat we na moeten denken over een ander economisch model. En hoe dat zich verhoudt tot het leiden en aansturen van bedrijven, organisaties en mensen.

Het is een pittig boek. Past perfect binnen de ‘stal’ van uitgeverij Boom. Die brengen vaak boeken uit op het breukvlak van management, filosofie en onze complexe samenleving. Vaak wordt ingegaan op de richting waarin onze samenleving zich zou moeten of kunnen ontwikkelen. 

Veel mensbeelden
In De onvolkomenheid van de mens worden in een tabel een stuk of vijftig mensbeelden op een rijtje gezet. Al googelend kwam ik er achter dat op Wikipedia ook een pagina met mensbeelden staat.

Uiteraard zijn er overlappingen, alleen wordt af en toe iemand anders genoemd als de ‘naamgever’ ervan. Tja. Beiden tabellen leveren een lijst van ruim tachtig mensbeelden op. Van Homo absconditus (‘de ondoorgrondelijke’) tot Homo viator (‘de godvrezende’). Klik hier voor een pdf.

Het is (natuurlijk) een momentopname, heeft geen pretentie maar is vooral bedoeld om te laten zien dat door de eeuwen heen aan de mens (Homo sapiens) door zeer uiteenlopende mensen ‘etiketten’ zijn toegevoegd.

Positieve en negatieve, serieuze en speelse. Maar allemaal zijn ze voor ons herkenbaar en zullen we – of we het nu leuk of niet vinden – toe moeten geven dat er ‘iets’ in zit. We weten dat ‘de mens’ een complex wezen is. We hebben vele ‘neigingen’. In De onvolkomenheid van de mens wordt daar door de vijf schrijvers dieper op in gegaan.

Exit Homo economicus en …
De onvolkomenheid van de mens is de zoveelste aanval op een beeld uit de economische wetenschap dat inmiddels al vaker onderuit is gehaald. Wellicht al heeft afgedaan.

Dé mens is geen Homo economicus, een rationeel denkend en calculerend wezen. Integendeel, ook hier wordt aangetoond dat we eerder grillig zijn.

De auteurs halen nog twee andere mensbeelden naar voren, dé Homo biologicus en dé Homo sociologicus.

Deze drie samen (economicus, biologicus en sociologicus) vormen wellicht wie we zijn. Dat is een wezen dat soms tegen zijn eigen belangen ingaat; soms altruïstisch gedrag vertoont. In staat is (af en toe) rationeel na te denken. Zaken voor en tegen af te wegen. Maar de mens is meestal een wezen dat aangestuurd worden door zijn gevoelens en gevoelig is voor invloeden van anderen.

Uiteraard halen ze Daniel Kahneman en andere gedragseconomen en psychologen aan die hebben aangetoond dat we als mens als het ware continu moeten strijden tussen ratio en gevoel.

De auteurs voegen aan die drie (gelukkig) ook Vrouwe Fortuna toe. Als mens worden we niet alleen tot wie worden door onze aangeboren ‘neigingen’ en talenten, maar geluk speelt ook een grote rol. Geluk of pech bepalen voor een groot deel wie we worden, hoe succesvol we zijn et cetera. Je kunt het ook de lottery of birth noemen.

Artikel: Empathie: Laten we vechten om de wereld te bevrijden, weg met nationale grenzen, hebzucht, haat en intolerantie (augustus 2017).

De onvolkomenheid van de mens is een prima manier om over dit onderwerp bijgepraat te worden.

Een andere ‘klassieker’ is geschreven door Will Tiemeijer: Hoe mensen keuzes maken : de psychologie van het beslissen (uit 2011)

Enter Homo dignus
In De onvolkomenheid van de mens komen de auteurs met een nieuwe variant: Homo dignus. Een synthese, als het ware.

Een bijzonder menstype, zeker geen Homo universalis, Homo demens (de krankzinnige) mens of Homo mendax (de liegende) mens. Alhoewel, Homo dignus is ook niet perfect. Hij is behept met ‘alle’ menselijke (on)hebbelijkheden, weet dat (meestal) van zich zelf en probeert er ‘het beste’ van te maken.

(De) Homo dignus is een waardig iemand die alle krachten die van buiten en van binnen op hem inwerken in balans probeert te houden. Dat zal nooit ideaal zijn, maar hij probeert het. De meesten van ons.

De auteurs zijn echter niet naïef . Ze weten dat er ook mensen zijn die niet deugen. Die wél alleen met zichzelf bezig zijn, alleen hun eigen welbevinden nastreven. Narcisten. Idioten. 

Leiding geven in de eenentwintigste eeuw
Mensen die leiding geven zouden volgens de schrijvers moeten weten hoe mensen in elkaar zitten en daar in hun manier van leiding geven rekening mee moeten houden. In de vorige eeuw gingen de meeste leiders nog uit van het idee dat mensen wezens zijn die (heel rationeel en zakelijk) als Homo economicus alleen met hun eigen welbevinden bezig zijn. En daarom moest een leider die werknemers achter de broek zitten, controleren; er vanuit gaan dat de meeste werknemers lui zijn en niet vertrouwd kunnen worden.

In de eenentwintigste eeuw moeten we volgens de auteurs niet doorslaan naar een ander uiterste, en er vanuit gaan dat de meeste werknemers vanzelf het juiste en goede gedrag zullen vertonen. Integendeel.

Controleren of vertrouwen geven
De waarheid ligt ergens in het midden. Homo dignus is een beter beeld. De meeste werknemers zijn geneigd het goede te doen, maar je dient je als leider er van bewust te zijn dat elk mens het in zich heeft om grillig gedrag te vertonen. Sterker: de goede leider herkent die neigingen ook in zichzelf en houdt daar rekening mee. De leider moet kortom (meer) vertrouwen in zijn mensen hebben. Loskomen van controlesystemen die de laatste decennia tot een plaag voor veel vakmensen zijn uitgegroeid. 

In een artikel (Homo dignus – Menszijn, niet meer en niet minder) formuleren drie van de vijf (Ard Jan Biemond, Paul van Geest en Harry Commandeur) het zo: 

De Homo dignus is geen altruïst die alleen aan anderen denkt, of een egoïst die alleen aan zichzelf denkt, maar iemand die een eerlijke verdeling en wederkerigheid van gunsten bovenaan heeft staan.

Deugen & waarden
Af en toe valt in het boek het woord deugen. Hebben ze het over deugden. En vooral over waarden. Bij lezing van dit boek kwam een lezing van hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk bovendrijven. Zij sprak jaren geleden in de groene Engel op uitnodiging van de bibliotheek in Oss over het toenmalige jaarthema: Who’s in control? 

In die lezing kwam ze met het beeld van een vuurtoren. Elk mens wordt als het ware geleid, aangetrokken door het licht dat een vuurtoren aan wal uitzendt. Naar ons toe straalt. Als gids, als anker, rots in de branding. Die stroom licht kun je zien als de waarden waar wij mensen ‘iets’ mee hebben.

Ieder van ons legt andere klemtonen; kiest de nadruk op andere waarden en probeert er naar te leven. Roos Vonk gaf echter aan dat we als mens onszelf niet voor de gek moeten houden. Vaak verzaken we onze zelf uitgekozen waarden. Vergeten ze even. Doen dingen die er haaks op staan. Dat is niet erg, behalve als je er dag in dag uit tegen zondigt. Dan ben je een hypocriet en dat zullen mensen in jouw omgeving opmerken.

Niccolò MachiavelliZe had het die middag ook over normen. Dat zijn in haar optiek afspraken om naar die waarden te leven. Volgens haar moeten we die normen niet te serieus nemen, want het is oh zo makkelijk om te zondigen tegen die normen. En dan raak je gefrustreerd. Volgens Roos Vonk is het beter om als mens naar die (vage) waarden te blijven leven. En je niet té druk te maken als je ze af en toe verzaakt. We zijn niet altijd in control. Niet van dé wereld, noch van onszelf. Vrijheid is een illusie.

Artikel: Daar zit je dan: niet altijd in control (januari 2012)

Het mensbeeld Homo dignus sluit daar – volgens mij – mooi bij aan. De meeste mensen streven naar ‘het beste’, ‘het goede’ alleen lukt dat niet altijd. Sterker: we zondigen vaak, maar de meesten van ons zijn desondanks toch meestal bezig het goede en juiste te doen. Thuis en op ons werk. De meeste mensen deugen! Binnen dit mensbeeld.

Een optimistisch mensbeeld. Een mensbeeld voor de eenentwintigste eeuw. Een mensbeeld dat in de plaats komt van een beeld dat deels gebaseerd is op ideeën van een Machiavelli of Thomas Hobbes (Leviathan). Een wereld waarin sterke leiders nodig zijn om ons in het gareel te houden. In de eenentwintigste eeuw zouden leiders zich meer moeten baseren op een mensbeeld dat de meeste mensen deugen, geneigd zijn ‘het goede’ te doen.

De auteurs stippen ook even het beeld aan van geven én nemen. In een (meer) ideale wereld zijn veel mensen best bereid regelmatig meer te geven dan (terug) te nemen of te ontvangen. 

De wereld verbeteren?
Het toeval wil dat deze week een groot aantal leiders met een verrassend verhaal naar buiten traden. Leiders die een andere weg in willen slaan.

Artikel: Coca Cola, Amazon en Apple willen geen geld verdienen, maar de ‘maatschappij verbeteren’. Is het marketing of menens? (VK, 23 augustus 2019)

Zij willen dat hun bedrijven minder de nadruk blijven leggen op aandeelhouderswaarde. Jeff Bezos (van Amazon) wil samen met andere CEO’s andere partijen meer laten delen in de waarde die de bedrijven, waaraan zij leiding geven, creëren. Een onvoorstelbaar standpunt, waar door velen schamper op gereageerd is. Eerst zien, dan geloven. Gaan zij werkelijk minder nemen, en meer geven? Tegelijkertijd past het echter perfect binnen de tijdgeest, waarin gepleit wordt voor een ander mensbeeld. Dit artikel sluit hier bij aan: The MBA Oath revisited (juni 2019) 

Artikel: Moraal – Je kunt alleen nemen als je ook bereid bent te geven … (september 2017)

De meeste mensen deugen
Zonder dat ik hier naar op zoek was eindigt dit artikel met een ander boek. Een boek waarover de schrijver over enkele weken in Oss een lezing zal geven. Historicus en correspondent vooruitgang Rutger Bregman spreekt op dinsdag 17 september 2019 over zijn boek De meeste mensen deugen : een nieuwe geschiedenis van de mens.

Artikel: Rutger Bregman’s Next idea: De meeste mensen deugen (februari 2019)

Voor zover ik weet – en vermoed – heeft Rutger Bregman geen variant van homo bedacht. Dat zal ook niet meevallen.

Ik ben geen taalkundige maar vermoed dat het woord deugen érg Nederlands is en dat er feitelijk geen goede Engelse, Duitse of Franse vertalingen voor zijn. Voor de volgend jaar te verschijnen Engelse editie is de werktitel Humankind bedacht. 

Een mooie vondst, maar deugen klinkt daar niet in mee. Wel dat de mens (human) meestal kind (aardig) is, maar in het Latijnse woordenboek wordt bij het woord dignus gerept van: waardig, verdienstelijk, verdienend. De waardige mens.

Logos – pathos – ethos
In dit hele verhaal schemert ook het betoog van oud-ombudsman Alex Brenninkmeijer door. In zijn boek Moreel leiderschap heeft hij het over drie begrippen, die elkaar in een ideale wereld redelijk in evenwicht houden: logos, pathos en ethos.

Hij constateert dat in onze samenleving nog veel té vaak de nadruk (door leiders en andere beleidsmakers) op (de) logos wordt gelegd en daarmee (on)bewust over het hoofd wordt gezien dat mensen vooral ook geleid worden door pathos en ethos. 

Artikelen 
Hoe komt het toch dat de consument in ons alles ruïneert, verwoest, platbrandt, sloopt en te gronde richt wat de burger en de onderzoeker in ons dierbaar is? (augustus 2019) en 
We hebben de verbeelde catastrofe nodig om ons tot nieuwe verhalen en nieuwe daden aan te zetten. (juli 2019)

Aanvulling 28 augustus – Homo desperatus
Vijf jaar geleden stond in het Stedelijk Museum in ‘s Hertogenbosch (tegenwoordig: Design museum Den Bosch) een tentoonstelling van Dries Verhoeven: Homo desperatus.

Artikel: Homo Desperatus – … een wandeling langs 44 maquettes van de brandhaarden van onze wereld. (juli 2014)

Citaat 602 (vrijdag 23 augustus – zondag 25 augustus 2019)
Homepage Citaten 2019

Aanvulling maandag 5 april 2021 (Tweede Paasdag)
Tijdens het opschonen van mijn bestanden trof ik onderstaande foto aan. Gemaakt voor een project-je dat in wezen niet volledig uit de grond kwam. Bezoekers van de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken mochten op een memo-vel aangeven wat vrijheid voor hen betekent. Ikzelf maakte, meer als een uitprobeersel, onderstaand ‘voorbeeld’. Overduidelijk nádat ik De meeste mensen deugen van Rutger Bregman had gelezen (‘zijn’ Homo puppy) en de boeken Waarom werken we zo hard? van Govert Buys en De onvolkomenheid van de mens & en het streven naar perfectie van een stel relatief jonge onderzoekers verbonden aan de UVA.