Je kunt alleen nemen als je ook bereid bent te geven …

You can only take if you are prepared to give.

Ergens aan het eind van  het zestig minuten durende ‘radioprogramma’ Atlas Radio spreekt de Amerikaanse schrijver James Baldwin deze zin uit. Een soort samenvatting van een uur waarin heel veel wordt aangereikt. Een werk over ‘de mens’, waarden, (on)gelijkheid, empathie, opstand, mythen, moraal …

Delen uit dat ‘radioprogramma’ kwamen terecht in een videokunstwerk dat over onze gefragmenteerde aarde gaat: Atlas Fragmented.

De eerste zin
Atlas Radio begint na ongeveer twee minuten muziek met één zin. Die de toon zet: “The whole personality of man is indescribable”.

Volgens de Zwitserse psychiater Carl Gustav Jung is ‘de hele persoonlijkheid van de mens onbeschrijfelijk’. Laat zich niet vatten.

Aan het eind van een lang leven – na honderden patiënten te hebben meegemaakt – komt hij tot de conclusie dat de mens in oneindig veel varianten voorkomt. En daar is hij blij mee. Evenals de kunstenaar die deze quote op een prominente plek in zijn kunstwerk opnam.

Atlas Fragmented
Deze zin zet de toon voor Atlas Fragmented. Een videokunstwerk dat de Brits-Ethiopische (video)kunstenaar Theo Eshetu voor de 14e Documenta in Kassel maakte. Atlas Fragmented duurt vijfendertig minuten en bevat beelden en muziek. Zijn kijk op onze gefragmenteerde aarde.

In zijn Atlas Fragmented komen dertien min of meer bekende personen aan het woord. En hoor je continu muziek. Uit allerlei culturen, genres en tijden. Alle uitgesproken zinnen en muziek komen uit Youtube-filmpjes. Vaak hoor je uitspraken en muziek tegelijkertijd. Theo Eshetu heeft ze door elkaar heen gemixt.

Atlas Radio
Theo Eshetu heeft zonder enige twijfel in de aanloop naar dit kunstwerk honderden fragmenten verzameld: beelden, muziek, uitspraken. Honderden Youtube-filmpjes tot zich genomen, bekeken, geanalyseerd.

Zinnen gezocht die aansluiten bij zijn kijk op onze gefragmenteerde aarde. Muziek die aansluit bij de toon van die beelden en uitspraken. Vervolgens heeft hij een schifting moeten maken. Je kunt niet alles gebruiken. Ik vermoed dat er veel darlings zijn gekild. Gelukkig heeft hij samen met (mede-samensteller) Keir Fraser een iets langere collage van muziek en uitspraken verzameld in het zestig minuten durende ‘radioprogramma’ Atlas Radio.  

Fascinerend
Atlas Fragmented werd tijdens de Documenta van medio juni tot medio september vertoond in de Neue Neue Galerie.

In dit voormalige postkantoor in Kassel werd Atlas Fragmented met drie projectoren geprojecteerd op een wand van naar schatting vijfentwintig bij vijf meter.

Die geselecteerde beelden werden geprojecteerd op een banier met daarop vijf maskers. Afkomstig van een etnografisch museum in Berlijn. Die vijf maskers komen – zoals Theo Eshetu het noemt – uit vijf ‘sferen’: Afrika, Amerika, Ozeanien, Asien, Europa.

Door dit procedé heb je als kijker in die lange, hoge en donkere zaal een probleem. Het is om te beginnen onmogelijk om alles in één keer te overzien. Je ogen dwalen van links naar rechts. Verder vervormen de beelden, omdat maskers en beelden een rare dans met elkaar spelen. Tussendoor hoor je continu muziek, uit alle hoeken en gaten (beter: ‘sferen’) van de wereld en hoor je talking heads. Die, daar kom je al snel achter, wel degelijk ergens over gaan. Het zijn niet zomaar wat zinnen. Nee, de kunstenaar heeft er over nagedacht.

Een project wordt geboren
Ik zag Atlas Fragmented op een zaterdag in juli. Drie keer. De eerste keer redelijk argeloos. Onbevangen. De tweede keer al oplettender. Had in de gaten dat hier iets bijzonders werd vertoond. En de laatste keer erg aandachtig. Op zoek naar begrip. Waar gaat dit over? Wat wordt er gezegd. Met een fotocamera maakte ik enkele filmopnames. Enkele flarden. Klik hier voor niet door mij gemaakte beelden.

Charlie Chaplin
Op zeker  moment zag ik dat Eshetu een bekend filmbeeld in zijn kunstwerk had opgenomen: Charlie Chaplin als Hitler. Beter: als The great dictator. Uit de gelijknamige film. En ik hoorde hem zijn ‘volk’ toespreken. In de dagen daarna bleek dit de clou te zijn om beginnen te begrijpen wat Eshetu met dit werk wilde zeggen.

Ruim een week later ging ik thuis googlen. Had nog nooit van Theo Eshetu gehoord. Er was van hem niet veel te vinden op het net. Maar ik stootte wel al snel op Atlas Radio. Bingo! Daar vond ik ‘alle’ geselecteerde muziekfragmenten en uitspraken.

Daarmee kon ik aan de slag. Me onderdompelen in een ratjetoe aan uitspraken en muziek. Al snel kwam ik erachter dat de meeste uitspraken gesampled waren uit Youtube-filmpjes. De vraag was alleen uit welke? En wie aan het woord werd gelaten? En nog belangrijker wat ze exact, precies zeiden.

Op zoek naar de bron van alle flarden
Alle uitspraken waren zorgvuldig uitgekozen. Dat was zeker. Op zoek naar de bronnen! Laten we maar beginnen. Binnen no time had ik enkele personen gematcht aan het juiste filmpje. En achterhaald wat ze precies zeiden. Maar daarna werd het moeizamer. Een struggle.

Op dat moment kwam ik er ook achter dat de gebruikte muziek ook uit Youtube-filmpjes was gehaald. Al met al ben ik ongeveer vijf weken bezig geweest met zoeken, speuren. Tussen de bedrijven door. Op dit moment (eind augustus) is de taak voor 90 procent volbracht. Bijna alle talking heads zijn exact getraceerd. Dat gaat niet op voor de muziek. Theo Eshetu en Keir Fraser hebben veel instrumentale muziek onder die talking heads gemonteerd, waardoor het (met ondermeer Shazam) schier onmogelijk is van dit soort momenten te achterhalen wie verantwoordelijk is voor de muziek. Toch is de oogst niet misselijk: zinnen uit ruim twintig Youtube-films en muziek uit vijfentwintig muziekfilmpjes.

“De persoonlijkheid van de mens is onbeschrijfelijk”
Aldus Carl Gustav Jung. Wil daarmee zeggen dat elk mens uniek is. Waardoor we uiteraard in een gefragmenteerde wereld leven. We zijn allemaal anders, uniek. Reageren anders op zaken die op ons pad komen et cetera. Maar Theo Eshetu laat vervolgens anderen aan het woord, die uitleggen dat we ondanks die uniciteit tóch veel, héél veel op elkaar lijken. Sterker: dat we sociale dieren zijn die veel meer met elkaar gemeen hebben dan we (vaak) willen toegeven. IK botst op WIJ, zou je kunnen zeggen. En we zijn niet zo vrij als we denken of ons wordt voorgehouden (dank Raoul Martinez voor een prachtig boek over juist dít onderwerp)

Een Brits-Ethiopische kunstenaar
Theo Eshetu is in Groot-Brittannië geboren. Ik vermoed dat een van zijn ouders een Ethiopische achtergrond heeft. Hij is – om het kort samen te vatten – een gekleurde man in een overwegend blank, westers land. Hoogopgeleid. Kunstenaar geworden. Een intellectueel die zonder enige twijfel in zijn land (de UK) uitsluiting, racisme, discriminatie, achterstelling et cetera aan de lijve heeft ondervonden. Althans weet dat het bestaat en dat veel blanken om hem heen niet willen of kunnen begrijpen dat het bestaat. Er (vaak onbewust) aan meedoen.

In Atlas Fragmented worden relatief veel niet-blanke sprekers aan het woord gelaten: James Baldwin (7 keer!), Maya Angelou, Toni Morrison, Langston Hughes, Homi K. Bhabha en Angela Davis. Zes van de dertien.

Na de openingszin van Carl Gustav Jung hoor je de Amerikaanse dichter Langston Hughes (1902-1967) een deel van zijn gedicht Mulatto voorlezen. Prachtige stem, mooie dictie.

Op internet trof ik deze analyse van dit gedicht aan. En vermoed dat Theo Eshetu zich hierin zal herkennen:

‘Mulatto” is the story of a mixed-race son approaching his white father and being rejected. The father refuses to recognize the speaker as his son, since he’s not white — he’s a ”little yellow bastard boy” who should ”git on back there in the night.” And his mother is just a ”toy,” not a person, because of her race. But by the end of the poem, the speaker reclaims that night, and his heritage, from his racist father — it’s a ”nigger night, a nigger joy.” He proudly reminds the other character: ”I am your son, white man!”

Mensen tot slaaf maken
De mens(heid) heeft door de millennia en decennia heen andere mensen tot slaaf gemaakt. Hen aangewend om er zelf beter van te worden. Op verschillende momenten wordt dit thema naar voren gehaald. Maar het is niet vervelend aanwezig; in de zin dat Atlas Fragmented vooral over racisme, discriminatie, uitsluiting gaat. Nee, het is meer dat we ons als mens(heid) (blijven) realiseren waartoe een mens ook in staat is (geweest). We kunnen het niet wegpoetsen. Moeten er mee leren om te gaan.

James Baldwin heeft het er meerdere keren over. In twee liedjes komt het thema expliciet naar voren. Ed Lewis die met een stel mannen als lid van een chaingang zingt over hun uitkijken naar het ondergaan van de zon (in juni), na een hele lange dag gratis werken. En Odetta die bijna aan het eind van Atlas Fragmented zelfverzekerd zingt dat er voor haar (en haar soort, ras) geen auction block meer zal zijn. Mensen zullen niet langer verkocht worden. Hoop aan het eind van Atlas Radio.

Optimisme
Mocht u de indruk hebben gekregen dat Atlas Radio/Fragmented een negatief kunstwerk is, dan moet ik die indruk wegwerken. Theo Eshetu is een optimistisch mens, die gelooft in de goedheid van het gros van de mensheid. Alleen zijn wij – als mens – ook in staat om domme, verkeerde dingen te doen. Op ons gevoel, of bewust. Beide vormen komen voor, lopen door elkaar heen.

De Amerikaanse schrijver/dichter Maya Angelou komt drie keer voorbij; en haar bijdragen geven je een goed gevoel. In Just do right roept zij ons (via haar knappe sister) op om domweg het goede te doen. Waarom? Omdat het goed voor je zielsrust is. Je hoeft aan niemand toestemming te vragen. Je kunt het gewoon doen. Het is misschien niet wenselijk, raadzaam of doelmatig, het zal je vaak niets opleveren maar het zal je goed doen. Just do right.

Say nice sister, you know what’s right.
Just do right.
You don’t really have to ask anybody, the truth is right may not be expedient, it may not be profitable, but it will satisfy your soul.

In het gedicht One percent betoogt ze dat als we er in zouden slagen om slechts één procent beter te worden er zoveel energie vrijkomt om kinderen van over de hele wereld te helpen. Voor hen een betere toekomst en wereld te maken. En ze bedoelt daarmee álle kinderen. Dan hebben we ruimte om niet alleen aan onze eigen kinderen te denken. Het goede voor hen na te streven. In die mythische toekomst zullen we ons om alle kinderen bekommeren. Everyone is our child

If one percent of our world was complaint free.
Would we care more about the children and realize that every child is our child.
The black one and the white one, the pretty one and the plain one, the Asian and the Muslim, the Japanese and the Jewish.
Everyone is our child.
If we were just one percent free of complaint.

Verderop in Atlas Radio hoor je haar het grootste deel van haar gedicht Human family voordragen. Wat een stem! Ze geeft meteen in het begin toe dat ook zij ziet dat we allemaal verschillend zijn. Zou het journaal niet eens keer met dit filmpje kunnen afsluiten. Nog beter: een week lang.

I note the obvious differences in the human family.

Waarop ze veel voorbeelden geeft van die overduidelijke verschillen. Uiteraard noemt ze ook de kleur van onze huid, maar ze constateert iets wat velen nog niet willen of kunnen zien:

The variety of our skin tones
can confuse, bemuse, delight,
brown and pink and beige and purple,
tan and blue and white.

Maar ze herkent dat gevoel. Begrijpt dat blanke mensen verward raken door andere huiskleuren (confuse), vraagtekens zetten bij die ander (bemuse). Maar tegelijkertijd reikt ze in dit fragment ook de oplossing aan: verwonder je over de rijkdom van onze menselijke soort; ontleen er plezier aan (delight).

Aan het eind herhaalt ze drie keer dezelfde zin. In het filmpje hoor je dat ze die zin  telkens net iets anders uitspreekt. Het punt beklemtoont dat ze wil maken: we zijn allemaal verschillend. Natuurlijk, prima; maar ik zie in the end vooral dat we als mens op elkaar lijken. Allemaal hetzelfde willen, nastreven, doen. De buitenkant doet er niet zo veel toe.

We are more alike, my friends,
than we are unalike.

Verhalen
Ik weet natuurlijk niet waarom Theo Eshetu dit kunstwerk heeft gemaakt. Noch door welke mensen hij is beïnvloed, geïnspireerd. Evident is voor mij echter dat hij begrijpt dat menselijke samenlevingen bij elkaar gehouden worden door ‘verhalen’. Hij laat enkele mensen aan het woord die daar nadrukkelijk iets over zeggen.

Het is dezelfde ‘toon’, boodschap die ik ook aantrof in hét boek van 2017 (en daarna): Homo Deus : een kleine geschiedenis van de toekomst. Ook in zijn eerste boek (Sapiens : een kleine geschiedenis van de mensheid) legt de Israëlische historicus Yuval Noah Harari omstandig én beeldend uit dat mensen verhalen nodig hebben. Zonder verhalen, die door (bijna) alle leden van een gemeenschap worden gedeeld, bestaat er geen samenleving.

Dat verhaal kun je volgens hem gelijkstellen met een religie. Religies hoeven in zijn optiek echter niet altijd in te houden dat je gelooft in een god, goden of dat er een onverklaarbare macht of kracht ‘ergens’ werkzaam zou zijn. Integendeel: ook mensen die niet in zo’n god geloven, zijn religieus. Zij geloven in verhalen als ‘de vrije markt’.

Eshetu weet evenals Harari dat die religieuze neiging van de mens niet slecht is. Integendeel. We hebben een dragend verhaal domweg nodig. De crux is echter dat we als mens(heid) in onze gefragmenteerde aarde op zoek moeten naar andere verhalen. Die ons helpen een (nog) betere wereld te gaan realiseren.

De oude verhalen lopen op haar laatste benen. Werken niet meer. Maar zo’n ander verhaal komt niet zomaar aanwaaien. Er zullen altijd individuen zijn die beginnen met vragen stellen. Die de status quo ondermijnen. In het begin worden ze weggelachen. Weggezet als idioten. Gevaarlijke lui. Die je moet bestrijden, opsluiten. Maar er komt een moment dat ze … eh  … momentum krijgen. Dat sommigen in hun omgeving ook iets in dat wilde idee beginnen te zien. Weer later worden die ideeën omgezet in wetgeving en weer veel later – wellicht decennia later – kunnen de mensen die dan leven zich niet meer voorstellen dat men er toen heel anders over dacht. Voilá, in een nutshell het Raam van Overton.

Mythen en Joseph Campbell
Theo Eshetu laat deze Amerikaanse mytholoog verschillende keren aan het woord. Het zijn allemaal flarden uit het laatste project van deze in Nederland niet zo bekende wetenschapper. In 1987 maakte Joseph Campbell samen met journalist Bill Moyers de zesdelige tv-serie The power of myth. In 1990 werd die serie door Teleac uitgezonden. Het gelijknamige boek zit nog steeds in onze collectie. Van die serie zijn door iemand 62 korte Youtube-filmpjes gemaakt. Uit vijf daarvan heeft Theo Eshetu een fragment geplukt. De titels van die filmpjes geven ongeveer aan wat u kunt verwachten:

Aflevering 17 – Mythology as poetry, not prose (totale duur: 5:44)
Aflevering 20 – An important function of myth: how to live a human life (totale duur 9:53)
Aflevering 12 – Transcendence, the mask of God, and duality (totale duur 3:55)
Aflevering 7 – Saying “yes” or “no” to the serpent / slaying the dragon (totale duur 6:58)
Aflevering 11 – Why should I care about myths? (totale duur 3:32)

People say that what we are all seeking is a meaning for life.
I don’t think that’s what we’re really seeking.
I think that what we’re seeking is an experience of being alive.

Levenswijsheid van Joseph Campbell: mensen willen het gevoel hebben dat ze er toe doen. Dat ze betrokken worden bij iets belangrijks, waardevols. Het gevoel dat je leeft! En dat heeft vooral te maken met ervaringen. Minder met iets bezitten. Mensen willen deel uitmaken van een groter geheel. Zich inzetten voor een door en met anderen gedeeld verhaal.

Before we go – voordat we deze aarde verlaten
Eshetu laat Nobelprijswinnares literatuur Toni Morrison slechts één keer kort aan het woord.

Een flard uit een interview met (toevallig dezelfde) Bill Moyers. Dat perfect aansluit bij wat Joseph Campbell op een heel andere manier ook wil zeggen.

A lot of people say, “I didn’t ask to be born,” I think we did, and that’s why we’re here.
We are here, and we have to do something nurturing that we respect, before we go.
We must.
It is more interesting, more complicated, more intellectually demanding and morally demanding to love somebody, to take care of somebody, to make one other person feel good.

Helaas, een puinhoop
Theo Eshetu is natuurlijk niet naïef. Hij weet als geen ander dat er op onze aarde veel nog niet klopt. Domweg fout zit. Hij verklaart een deel ervan door heel kort Andy Warhol aan het woord te laten. Die in een interview met een bekende kunstcriticus (Edward Lucie Smith) op de vraag, of hij in gevoelens en emoties gelooft, verrassend antwoord dat hij er niet in gelooft, maar ze wel heeft. Hij zou ze liever niet hebben.

Edward Lucie Smith: Do you believe in feelings and emotions?
Andy Warhol: Well no, I don’t, but I have them. I wish I didn’t.

Dit zegt Warhol jaaaren voordat Nobelprijswinaar economie Daniel Kahneman met zijn beeld (een verhaal) van Systeem 1 en Systeem 2 in o.a. zijn boek Ons feilbare denken (Thinking, fast and slow) komt aanzetten.

In elk mens zijn die twee systemen in ons hoofd actief. Het gros van de tijd (19/20e) is dat Systeem 1. Dat is ons gevoel. Die ons als een soort automatische piloot door de dag heen leidt. Zonder veel ongelukken. Een Systeem dat ons behoedt voor bijna alles. Het andere Systeem (2) is onze ratio. Waarmee we na kunnen denken. Voor en tegens van iets afwegen. Systeem 2 is absoluut geen automatische piloot. Kost daarom ook heel veel energie. Waardoor we het in slechts 5 procent van de tijd ‘aanzetten’, gebruiken.

Andy Warhol refereert onbewust aan dat Systeem 2. Het nadeel van ons gevoel is immers dat het ‘een gevoel’ is. Als mens nemen we in het gros van de tijd beslissingen op basis van ons gevoel. En dat heeft nadelen. Die we dagelijks om ons heen kunnen waarnemen. En als we eerlijk zijn, ook bij onszelf. Het is niet verkeerd, maar het zou (al veel) helpen als we ons vaker realiseren dat we Systeem 1-gevoelsmensen zijn. Dat is lastig, vooral in tijden waarin veel dingen radicaal gaan veranderen. We beslissingen moeten nemen over zaken waar we gevoelsmatig met een brede boog omheen willen lopen. Waarom? Omdat het domweg nog niet binnen ‘ons’ gemeenschappelijk gedeelde verhaal past.

Geloven of weten
Eshetu laat in dit verband ook iets langer een andere Nobelprijswinnaar (literatuur) aan het woord: de filosoof Bertrand Russell. Die als oude man bevraagd wordt over de reden waarom hij al geruime tijd niet (meer) in een christelijke god gelooft. In de kern zie je hier Systeem 1 en 2 met elkaar strijden. En bij hem, deze eminente wetenschapper, wint Systeem 2. Met een ‘dodelijke’ slotzin.

Vraag: Why are you not a Christian?
Bertrand Russell: Because I see no evidence whatever for any of the Christian dogmas. I’ve examined all the stock arguments in favour of the existence of God, and none of them seem to me to be logically valid.
()
Well, there can’t be a practical reason for believing what isn’t true. That’s quite … at least, I rule it out as impossible. Either the thing is true, or it isn’t. If it is true, you should believe it, and if it isn’t, you shouldn’t. And if you can’t find out whether it’s true, or whether it isn’t, you should suspend judgment.

Stel je besluit uit
Oordeel pas als je alle feiten kent. Realiseer jezelf dat je tot die tijd speculeert, ‘dingen’ beweert die niet kloppen, domweg niet kunnen et cetera. Lastig. Erg lastig voor ‘normale’ mensen die op basis van indrukken, gevoelens, verhalen, mythen, verzinsels in staat zijn achter de meest wanstaltige onzin aan te lopen. Vaak dingen doen die ze later betreuren.

Enkele criticasters van onze huidige wereld (sorry; aarde)
Theo Eshetu is naar mijn mening een optimist. Is echter niet naïef. Hij weet dat er veel dingen op deze aarde nog niet goed lopen. Aangezien zijn kunstwerk geen wetenschappelijk betoog is kan hij slechts schetsmatig aangeven wat mede verantwoordelijk is voor die dingen die nog niet goed zijn. Ergens in het begin van Atlas Radio laat hij de in Nederland volstrekt onbekende literatuurwetenschapper Homi K. Bhabha aan het woord. Drie fragmenten uit twee lange Youtube-filmpjes (feitelijk lezingen).

Deze niet-blanke Amerikaan heeft als wetenschapper het neokolonialisme bestudeerd en gebruikt veel moeilijke woorden. Die – dat weer wel – met een prachtige stem worden uitgesproken. Samen met de muziek wordt het bijna poëzie. Uit die flarden haal ik enkele Engelse woorden naar voren die – los van de context – verwijzen naar zaken die momenteel verantwoordelijk zijn voor veel ongenoegen

postmodernism – global capital – politics of difference – Mondizilation – cultural globalization – commodification – financial flows – capital transfers – outsourcing – flexible accumulation – homeland security – international surveillance – ‘deterritorialized flows’ of global terror networks – financial networks

U voelt het wel aan. Homi Bhabha beschrijft onze geglobaliseerde wereld. Een wereld (gefragmenteerde aarde) die ogenschijnlijk sinds kort is ontstaan en voor veel disruptie zorgt.

Een wereld waarin oude, vertrouwde ankers verdwijnen. Overal zijn mensen op ‘de vlucht’. Worden losgesneden of geweekt van waar ze lange tijd in geloofden. Hij schetst een op hol geslagen monster en wij mensen van goede wil zitten met de gebakken peren. Dienen ons aan te passen. Maar begrijpen ‘het’ niet meer. En hebben ook niet het gevoel dat het binnenkort afgelopen, voorbij zal zijn. Eindelijk rust. Dat er er nieuwe zekerheden voor in de plaats komen.

De scherpste analyticus
Homi Bhabha doet ‘quasi’-wetenschappelijk zijn best om een deel van onze wereld te schetsen. Ik begrijp waarom Eshetu hem heeft gekozen. Hij heeft een prachtige stem, maar de meeste mensen (inclusief mijzelf) ontgaat de boodschap. Té verheven, elitair.

De Amerikaanse journalist Chris Hedges spreekt daarentegen zonder stroop in de mond. Alhoewel, zijn verhaal zal veel mensen ook boven de pet gaan. Anderzijds heeft hij voor iedereen die enige moeite wil doen een interessante kijk op onze welvarende, westerse wereld. En wat hij om zich heen ziet maakt hem niet blij. Integendeel.

Hij is erg boos. Vooral op ‘de elites’ in onze maatschappij. Die zich (on)bewust niet inzetten voor het algemeen belang van iedereen. In Chris Hedges’ ogen dient deze elite vooral zichzelf en degenen dicht om hen heen.

Onze westerse wereld is een meritocratie / oligarchie geworden. Waarin mensen aan de top elkaar ‘de bal’ toespelen. Neerkijken op het gros van de bevolking; althans hun belangen al lang geleden uit het oog hebben verloren.

Hij hekelt vooral ook zijn professionele achterban, zijn mede-journalisten. Die hij wegzet als verdedigers van de machthebbers. Die hun beleid goedpraten. Aanzien verlenen. Hij heeft weinig vertrouwen dat ‘het’ goed zal komen.

Politici zitten in zijn optiek in ‘de zakken’ van het grote bedrijfsleven. Dat bepaalt wat er wel of niet kan. Zijn oppermachtig. Overstijgen landsgrenzen. Hedges heeft het niet meer over rechtsstaat of democratie maar over de corporate state.  

Civilizations rise, decay, and die.
Samenlevingen komen op, raken in verval en sterven af. Deze zin verwijst naar Jared Diamond (en zijn boek: Ondergang : waarom zijn sommige beschavingen verdwenen en hoe kan de onze haar ondergang voorkomen?). Het is het begin van een lang fragment waarin Chris Hedges probeert uit te leggen dat er een soort natuurwet is waarom grote ‘rijken’ afsterven.

Dit soort samenlevingen worden in de eindfase gekenmerkt door veel bureaucratie (zowel van de staat als het bedrijfsleven). Heeft een elite die amper meer weet wat de gewone man bezighoudt en iedereen houdt zich in zo’n tijd krampachtig vast aan ‘een verhaal’ dat al lang over haar houdbaarheidsdatum heen is.

Sounds familiar? Hij heeft het over onze tijd.

In zo’n tijd willen veel mensen ‘de waarheid’ niet (meer) tot zich nemen. Zijn niet in staat om in te zien dat hun systeem op het punt van imploderen staat. En de elite trekt zich in zo’n tijd terug achter de hoog opgetrokken muren. Happy om onder gelijkgestemden te zijn. Doof voor alle geluiden die schreeuwen om een andere koers.

Civilizations rise, decay, and die.
Time, as the ancient Greeks argued, for individuals and for states, is cyclical.
As societies become more complex, they become inevitably more precarious.
They become increasingly vulnerable, burdened by vast bureaucracies, an increasingly rapacious and disconnected elite, and a blind loyalty to ideological systems and ideas that no longer correspond to reality.
And as they begin to break down there is a strange retreat, by a frightened and confused population, from reality.
An inability to confront the fragility and impending collapse.
The elites who speak in phrases and jargon – that do not correspond to the real – retreat into isolated compounds, whether at the court of Versailles, the Forbidden City, or our own enclaves of wealth and privilege.

Zet je schrap
Als je in zo’n tijd leeft – zeg de republiek van Weimar of de jaren voor 1672 in Holland – zet je schrap! Haar neergang zal verschrikkelijk zijn. Niet leuk om mee te maken of om vanaf een afstandje aan te zien.

Brace yourself. The American empire is over and the descent is going to be horrifying.

Chris Hedges sprak deze woorden uit in 2011. Ruim voordat Donald Trump president werd en twee grote politieke partijen niet in staat blijken om ook maar een begin te maken van een proces om het heel anders te gaan doen.

Hij wrijft in een ander fragment de elite nog meer zout in de wonden. In zo’n tijd zet diezelfde elite iedereen die voor alternatieven pleit, keer op keer weg als idioten. Remember Yanis Varoufakis? U gelooft nog steeds dat Jeroen Dijsselbloem het bij het rechte eind had? Hun alternatieve denkbeelden doen er niet toe. Kunnen niet werken. Zij – de elite – weet wat waar, goed (voor ons) is. Wat er gedaan moet worden. Ze roepen op tot kalmte en geduld. En dan komt deze ‘dodelijke’ zin:

They use the hypocritical language of tolerance, compromise, generosity and compassion to argue that the only alternative is to work and accept the systems of power, that long ago abandoned these virtues.

Deugden
Chris Hedges laat het woord vallen. Virtues. Deugden. Er zijn menselijke activiteiten die deugen, en andere die minder of helemaal niet deugen. Hangt natuurlijk samen met waarden.

De meesten van ons voelen wel aan wat deugt, of minder. Maar in elke samenleving zijn er ook mensen die het wel begrijpen, maar er niet naar handelen. Of sterker: beweren dat die deugdzame deugden vernieuwing, verandering of wat dan ook in de weg staan. Dat leidt tot zinnen als Greed is good! Of bankiers en andere machthebbers die haarfijn kunnen uitleggen dat wat zij doen niet immoreel, maar amoreel is. Ze doen niets wat niet expliciet in een wetboek is verboden. En als het niet verboden is, dan mag je de grenzen van het onbetamelijke opzoeken en waar nodig overschrijden. Enter Joris Luyendijk.

Theo Eshetu weet dat onze westerse wereld in zo’n eindfase terecht is gekomen. Overal ziet hij voorbeelden die zijn kijk op de werkelijkheid ondersteunen. Die voorbeelden noemt hij niet; het blijft een kunstwerk.

Hij laat het aan ons om het in te vullen. Hij weet echter dat er op dit moment door een aantal belangrijke mensen met vuur wordt gespeeld. Dat doet hij door Chris Hedges een belangrijke levensles van Karl Popper te laten citeren.

De toleranten delven het onderspit
Eshetu maakt zich grote zorgen. Hij ziet dat er overal op de aarde – die gefragmenteerde aarde – mensen rondlopen met verkeerde bedoelingen. Die zich beroepen op een verhaal dat al lang geleden is weerlegd. Niet op zoek zijn naar verbinding; eerder bezig zijn met haat zaaien, verdeeldheid oppoken. Maar desondanks dienen zich nieuwe volgelingen aan. Mensen die serieus geloven dat hun soort, hun regio of land ‘bijzonder-der’ is dan andere mensen, regio’s of landen. Mensen die daarom serieus geloven dat zij meer recht dan die anderen hebben op het mooie van de aarde. Die daarvoor opkomen. Pleiten. De straat op gaan. Gevaarlijke mensen. In dat verband laat Theo Eshetu Chris Hedges Karl Popper parafraseren:

“If we extend unlimited tolerance, even to those who are intolerant, if we are not prepared to defend a tolerant society against the onslaught of the intolerant, then the tolerant will be destroyed, and tolerance with them.”

Verzet
Atlas Fragmented/Radio is een mix. Een bij elkaar geraapt ‘zooitje’ quotes, muziek en beelden. Een verwarrend geheel, waar iedereen zelf zijn eigen verhaal van kan maken. Waarheden of levenslessen uit halen. Een verhaal uit destilleren.

Zeker is dat Theo Eshetu enkele mensen aan het woord laat die verzet boden. In hun tijd en omgeving. James Baldwin en Angela Davis zijn daarvan de meest uitgesproken voorbeelden. Alhoewel. Ze deden het vooral met woorden. Inspireerden anderen om te begrijpen wat zich in hun tijd – zeg de jaren zestig tot tachtig – afspeelde. Maar zij zagen scherp welke uitdagingen we als mensheid hebben op te lossen. Toen. En in wezen nu nog steeds. Veel is veranderd. Veel is gelijk gebleven. ‘De mens’ is in wezen niet zoveel veranderd.

Ik draai een kleine revolutie af
Theo Eshetu zal Lucebert niet kennen. Noch het gedicht ‘Ik draai een kleine revolutie af’, maar ik geloof wel dat hij op een kleine revolutie hoopt. Klein en zonder veel geweld, gedoe. Een relaxte tijd, waarin veel mensen tot het besef komen dat we oude, afgedane systemen in moeten gaan ruilen voor ‘iets’ anders. Route68Revisited? De toon van die revolutie zit in de beginnoten van een song van de Braziliaanse muzikant Seu Jorge. Die het beroemde ‘Rebel rebel’ van David Bowie uit 1974 een zeer relaxte, sambatouch heeft gegeven.

Antropoceen
Het woord valt niet. Wordt niet door een van dé dertien in de mond genomen. Logisch, want het zijn relatief oude opnames. Tóch kun je het Antropoceen aan Atlas Fragmented koppelen.

Wat de laatste jaren (decennia) voor steeds meer wetenschappers duidelijker is geworden: de mens oefent een grote invloed op onze (gefragmenteerde) aarde uit. Wij staan aan de top van de piramide. Bepalen in hoge mate wat er gebeurd. Hebben zo op het oog veel onder controle. We zijn met die hauteine houding echter hard bezig soorten massaal uit te roeien, het klimaat te veranderen, om té veel fossiele brandstoffen te verstoken, de zeespiegel te laten rijzen et cetera. En ergens op de achtergrond doemen de doembeelden op die Yuval Noah Harari (en anderen) schetsen. Allemaal: man’s doings!

Ons feestje is fragiel
Dit alles – dit aan de top van de piramide staan – kan natuurlijk in een oogwenk voorbij zijn. Dagelijks kan er zomaar een groot rotsblok op ons hoofd vallen, een of andere gek een atoomoorlog beginnen of Yellowstone ontploffen. Zaken waar we als mens geen invloed op hebben. Wél merken we steeds vaker dat ‘onze aarde’ als het ware terugslaat. Dit verhaal werd geschreven in de dagen dat orkaan Harvey over Houston en omgeving raasde en in Zuidoost Azië duizenden mensen de dood vonden door overvloedige regens.

Wat in het Antropoceen ook niet veranderd is wat Carl Gustav Jung (1875-1961) in een ander fragment omschrijft als de psyche. Aan het eind van zijn leven merkt hij daarover op:

And the whole world is in fire and flames.
It is nowadays, we are not threatened by elementary catastrophes.
There is no such thing as an H-bomb.
That is all mind’s doing.
We are the great danger.
The psyche is the great danger.
What if something goes wrong with the psyche?

We moeten ons hoeden voor ons innerlijk, ons Systeem 1, ons gevoel, onze psyche. Mensen zijn in staat de grootste, mooiste ‘dingen’ tot stand te brengen. Maar natuurlijk ook het tegendeel. In hetzelfde YouTube-filmpje zegt hij op zeker moment dat de mens met al zijn kennis in wezen nog steeds weinig weet over die psyche. En alhoewel we zestig jaar later steeds meer te weten zijn gekomen over de werking van de hersenen, is onderstaande zin waarschijnlijk nog steeds correct.

So you see, it is demonstrated to us, in our days what the power to psyche is of man.
How important it is to know something about it.
But we know nothing about it.

We weten er niets van!
Ondanks een gigantische groei van onze kennis over de wereld – sorry: onze gefragmenteerde aarde – zijn er nog steeds zaken waarover we amper iets weten. Zaken die zich niet laten vatten door ‘de’ wetenschap. Theo Eshetu weet dat als kunstenaar als geen ander. Hij voert enkele stemmen op die juist hierover iets te berde brengen.

Samenlevingen hebben mensen nodig die zich op een niet-wetenschappelijke manier uiten. Die ‘anders’ naar de wereld kijken. Noem ze voor het gemak kunstenaars. Hun werk bevat een andere vorm van waarheid. Zij kunnen duidelijk maken wat zich moeilijk laat vangen. James Baldwin is zo’n stem (geweest). Theo Eshetu heeft een hoog ontzag voor hem. Hij nam maar liefst zeven quotes in Atlas Radio op. In het najaar van 1962 sprak hij over de integriteit van een kunstenaar en merkte daarover op:

When something awful is happening to a civilization, when it ceases to produce poets and – when it’s even more crucial – when it ceases in any way whatever to believe in the report, that only poets can make.

De Halbe Zijlstra’s en Mona Keijzer’s van de samenleving denken er anders over. Geloven als technocraten alleen in geld, ratio en hebben niet half in de gaten hoe hun bezuinigingen op de kunstsector negatief inwerken op samenlevingen die in verval zijn. Zij hangen het verhaal aan dat ‘de markt’ alles regelt. En begrijpen niet dat dit ook een verhaal is. Je kunt er in geloven; of niet.

Politici geloven dat samenlevingen bij elkaar gehouden worden door (hun?) beleid; niet wensen of kunnen inzien dat vitale samenlevingen verheugd zouden moeten zijn dat er veel tegengeluiden worden geproduceerd. En niet begrijpen dat dit soort geluiden alleen door ‘kunstenaars’ geproduceerd kunnen worden.

Ergens verderop laat Eshetu Baldwin zich uitspreken over het fenomeen ‘geven’. Dat is in zijn ogen het allerbelangrijkste dat een mens kan of moet doen. Maar het is ook het moeilijkst. Iets doen zonder er iets voor terug te verlangen.

You can only take if you are prepared to give, and giving is not an investment, it is not a day at the bargain counter.
It is a total risk of everything, of you.
Of who you think you are.
Who you think you like to be.
Where you think you’d like to go.
Everything.

Je kunt alleen nemen als je ook bereid bent te geven …

En ná deze quote komt de Canon & gigue in D van Johann Pachelbell. Helende muziek. En daarna Odetta, die zingt dat ze geen veilingblokken voor slaven meer wil hebben. Gevolgd door een klassieker uit de klassieke westerse muziek (de Mondschein Sonata van Beethoven). Eshetu heeft er over nagedacht!

Geven, onvoorwaardelijk
Een attitude die haaks staat op de manier waarop onze samenleving nu ‘werkt’. Alhoewel, we zouden, door uiteenlopende ontwikkelingen (die een Yuval Noah Harari ook schetst), aan de vooravond kunnen staan van de implosie van een economisch model, dat anderhalve eeuw lang redelijk heeft gefunctioneerd. We zullen links- of rechtsom als mensheid af moeten van onze verslaving aan groei. En op zoek gaan naar manieren om iedereen een fatsoenlijk inkomen te geven; in een niet zo verre toekomst waarin slimme, zelflerende ‘systemen’ waarschijnlijk veel werk zullen wegvagen. Wellicht wordt in zo’n toekomst het nieuwe ruilmiddel dat, waar James Baldwin het bijna zestig jaar geleden al over had: geven. Zonder er iets voor terug te willen hebben. Geven wat je kunt. Geven waar je anderen mee kunt helpen. Niet voor status, geld et cetera. Maar omdat je mens bent.

Nogmaals, moraal
Atlas Fragmented is een kunstwerk waarin Theo Eshetu het heeft over waarden, moraal, de vraag wat goed en kwaad, wat een goed leven is. Hij laat Homi K. Bhabha het woord postmodernisme gebruiken. Daar moet hij niets van hebben. Kort door de bocht staan postmodernisten op het standpunt dat ‘de waarheid’ niet bestaat. Jij bepaalt wat waar, goed, belangrijk is. Anderen gaan daar niet over. Ik heb het vermoeden dat Theo Eshetu daar anders over denkt.

James Baldwin merkt op zeker moment op dat de morele basis waarop zijn samenleving – in zijn tijd (begin jaren zestig) – is gebouwd, niet langer bestaat. Die is verouderd, moet veranderd worden.

And one has got to decide, I think, that  the actual and the moral basis on which the world we now know rests, are obsolete, must be changed.

Doet zo’n samenleving dat niet, dan is ze gedoemd te verdwijnen. Dan kun je je als burger daarin niet langer vinden. Vervolgens maakt hij een bruggetje naar vrijheid. Een woord dat te vaak misbruikt wordt. Maar mensen willen wél vrij zijn. En krijgen ze het niet, dan gaan ze het halen. Voilá: opstand, verzet, rebellie …

The civilization which is doing this, by doing this, dooms itself. It is not possible to agree with it. Nor is it possible to compromise with it. Freedom is a much overused word and it may not be as real as slavery, which is a very concrete thing, but freedom is what one’s after. And as it cannot, I suppose, be given, then it obviously must be taken.

Tot slot – een dictator
Het langste fragment uit Atlas Radio zit ergens halverwege. Theo Eshetu heeft gekozen voor een specifieke versie van dat fragment. Een flard uit een speelfilm die door ‘iemand’ is voorzien van filmmuziek uit een sf-achtige speelfilm (Inception van Christopher Nolan). Hans Zimmer schreef de soundtrack voor die film. Het hypnotiserende nummer heet ‘Time’.

In Kassel zag ik in Atlas Fragmented op zeker moment Charlie Chaplin. In een iconisch beeld, als the great dictator. Met zijn Hitler-snorretje. Theo Eshetu heeft terecht dit fragment in zijn verhaal opgenomen. Een zeer actuele toespraak. Waarin zevenenzeventig jaar later nog steeds relevante zaken worden aangestipt. Een toespraak waar – dat wel – de moraal vanaf spat. Verontwaardiging. Boosheid. Rebelsheid. Hoop.

En tegelijkertijd is het natuurlijk een fantastische grap. Een dictator die dingen zegt, die geen enkele serieuze dictator ooit zal zeggen. Maar hij heeft wel de fysionomie en motoriek van ‘onze’ grootste dictator.

Let us fight to free the world, to do away with national barriers, to do away with greed, with hate and intolerance.
Let us fight for a world of reason, a world where science and progress will lead to all men’s happiness.

Tot slot 2 – wie koopt het?
Dit werk zou perfect passen in de collectie van het Van Abbe museum in Eindhoven. Zet hem op, meneer Charles Esche. 

Tot slot 3 – A life’s work
Theo Eshetu is in 1958 geboren. Je zou kunnen stellen dat om Atlas Fragmented te kunnen maken je ‘enige’ tijd rondgelopen moet hebben op aarde. En in – zeg veertig jaar – je ogen en oren open moet hebben gehouden. Jezelf gevoed met uiteenlopende brokjes informatie. Die je vervolgens op een zeker moment verwerkt in een kunstwerk.

A life’s work.

Doe er uw voordeel mee!

Citaat 491 (vrijdag 1 september 2017) voor Marian
Homepage Citaten 2017

Terug naar Homepage Atlas Fragmented   

Artikel: Empathie – Let us fight to free the world, to do away with national barriers, to do away with greed, with hate and intolerance (augustus 2017)