Alkibiades, een lezing in de Udense bibliotheek

Gisteren gaf Ilja Leonard Pfeijffer in een afgeladen Udense Openbare Bibliotheek aan dat hij moeilijk afscheid kon nemen van ‘zijn’ Alkibiades.

Dat had hij nog niet eerder meegemaakt; bij andere boeken, dat een hoofdpersonage, nadat de spreekwoordelijke laatste punt is gezet, zo lang daarna nog in zijn gedachten bleef hangen. Dat lag niet alleen aan het feit dat hij sinds de lancering van deze historische roman nog steeds uiteenlopende plekken in Nederland en België bezoekt om over zijn magnus opus te komen vertellen.

Ik vermoed dat hij, nadat hij veertien maanden geprobeerd had de wereld als het ware door de ogen van Alkibiades te bezien, er moeite mee heeft om dat los te laten. Ik begrijp dat. Als ‘een Alkibiades’ ben je meer dan prima in staat om onze hedendaagse wereld en tijd te beschouwen. Onvoorstelbaar, dat een man die vijfentwintig honderd jaar geleden leefde, met zo’n uitzonderlijk leven, levensopvatting en moraal, je kan helpen om onze huidige tijdsgeest te vatten. Er althans kritisch naar leert kijken. Ilja Leonard Pfeijffer mag trots zijn dat hij die man tot leven heeft geroepen, en ik begrijp dat het lastig is om hem als het ware los te laten. Nogmaals, ik vermoed dat het voor veel lezers op zal gaan.

Zoals vaak tijdens bijeenkomsten met Ilja Leonard Pfeijffer, was er een interviewer. Daar geeft hij blijkbaar de voorkeur aan. Deze avond was de interviewer een docent van het Udens College, Joyce Römkens. Ze was gevraagd door vriendin Irma, die inmiddels al weer zeven jaar voor de samenwerkende Noord Oost Brabantse Bibliotheken werkt en samen met haar mede organiserende collega’s terug mag kijken op een geslaagde avond. Slechts één minpuntje, maar daar kom ik later op terug. Joyce had, goede ingeving, twee oud-leerlingen meegenomen, die ze had gevraagd om op zeker moment ook enkele vragen te stellen.

Opvallend was dat van de ruim honderd aanwezigen hooguit een kwart van de aanwezigen het boek had gelezen. Uit had. Waarschijnlijk heeft Ilja Leonard Pfeijffer door zijn woorden en optreden velen over een drempel geholpen. ‘Misschien moet ik toch maar aan die dikke pil gaan beginnen!’

Hij liet er geen misverstanden over bestaan, hij is een geëngageerde schrijver. Een kunstenaar die middels zijn werk ‘iets’ wil zeggen over de wereld waarin we leven. Niet om te preken, of dé waarheid te vertellen, maar wel om zijn lezers aan het denken te zetten over uiteenlopende tendensen in onze wereld. Onderwerpen waar meerdere kanten aan zitten, die niet zo eenvoudig zijn als ze voor de ‘simpele’ beschouwer vaak lijken. Hij stipte deze avond, als een ‘koopman’, kort twee andere van zijn boeken aan: Grand Hotel Europa (over massa toerisme) én La Superba (over migratie!).

Bij dat laatste boek veerde ik op. Terwijl ik als het ware vier maanden ‘in’ Alkibiades had geleefd, en in het slotartikel (annex startpagina) een onlangs verschenen boek over migratie (Hoe migratie echt werkt : het ware verhaal over migratie aan de hand van 22 mythen van socioloog Hein de Haas) als het ware had meegenomen, om iets te berde te brengen over een van de belangrijkste thema’s uit Alkibiades, de roman, had ik geen moment gedacht aan deze in 2013 verschenen roman.

Ilja Leonard Pfeijffer maakte tijdens het veel te korte interview duidelijk dat we een probleem hebben met onze democratie. Én dat het te gemakkelijk is om onze politici daarvoor alleen verantwoordelijk te houden.

Op zich schort er bij velen iets aan hoe zij zich opstellen, acteren (korte termijndenken, belust op media aandacht, gedoe over kleinigheden, elkaar vliegen afvangen e.d.), maar wij, de verstandige burgers, moeten ons realiseren dat wij hen met die macht hebben bekleed. Waarom stemmen burgers op dit soort partijen, en vaak op degenen die het boegbeeld daarvan zijn. Hij noemde, realiseer ik me nu, amper namen, en zeker niet de laatste ‘helden’, denk aan Caroline, Pieter of Dilan. Opmerkelijk vond ik dat hij de huidige Italiaanse regering rondom Georgia Meloni ronduit fascistisch noemde. Dat lucht op. Geen gedraal, met woorden. Ik vermoed dat hij dit etiket op meer landen in Europa kan plakken; waarschijnlijk Hongarije, Slowakije, Turkije en wie weet binnenkort Polen.

Uiteraard legde Ilja Leonard Pfeijffer uit dat er in de tijd waarin Alkibiades leefde vergelijkbare ontwikkelingen waren. Dat een op zich prima functionerend democratisch systeem, door degenen die zich niet meer herinneren waarom een democratie een beter systeem is dan eentje waarin slechts één man of vrouw het voor het zeggen heeft (een monarchie) of een clubje vooraanstaande burgers (een aristocratie), op zeker moment door haar hoeven dreigt te zakken.

Ilja Leonard Pfeijffer legde prima uit dat de kinderen van de kinderen die ooit een democratisch systeem van harte hebben geerfd, op zeker moment, ietwat blasé geworden, zich niet meer volledig inzetten om vooral in de geest van de democratische spelregels te blijven acteren.

Het lijkt veel op hoe familiebedrijven door toedoen van de derde of vierde generatie naar de verdoemenis gaan. Ze worden wat slordiger, en – dat is de kern – handelen niet meer uitsluitend met het oog op het algemene belang. Naarmate een democratisch systeem erodeert wordt er door degenen die aan de macht zijn gekozen voor kleinere (deel)belangen. Op zeker moment kan het zelfs openlijk corruptie worden. Denk aan wat er in Hongarije is gebeurt. Of Nederland, waar Mark Rutte er openlijk vooruitkomt dat hij het jammer vindt dat hij er niet in geslaagd is om (nog meer) belastingvoordelen voor Shell en Unilever te hebben kunnen bewerkstelligen. Of Caroline die openlijk zegt op te komen voor (alle) boeren, terwijl het slechts om de belangen van de Agrifirms van de wereld draait. Dilan die alles doet om het electoraat er van te overtuigen dat migratie het grootste probleem van onze tijd is, terwijl ze om de hete (klimaat)brei blijft draaien en niet toe wil geven dat haar partij in wezen voor bijna alle hedendaagse problemen meer dan verantwoordelijk is.

Wat Ilja Leonard Pfeijffer betreft zijn dit soort signalen het begin van het einde. En verwordt een democratie tot iets waarin ‘het volk’ op zoek gaat naar een sterke man, die orde op zaken zal komen stellen.

Zelden zijn voldoende verstandige burgers in staat een hele horde hele of halve corrupte politici weg te stemmen én te vervangen door collega’s die wél oog hebben voor het algemeen belang.

Kort stipte hij in dit verband de giftige rol aan die media in zo’n wereld spelen. Continue op zoek naar schandaaltjes, reuring veroorzaken én amper de aandacht richten op de grote issues. Tja, wat dat betreft was het geen vrolijke avond.

Volgens Ilja Leonard Pfeijffer en oude Griekse denkers, die hij in zijn roman aan het woord laat, komt er in een vervallen democratisch systeem onvermijdelijk de roep om een sterke leider. En die zal op zeker moment, na te zijn aangetreden, (ook) níet in staat zijn om ook maar iets op te lossen. Waardoor er ‘iets’ later een groep vooraanstaande burgers zal aantreden die wél oog hebben voor de grote problemen en niet zozeer bezig zullen zijn met hun eigen belangen. Waarna, vele jaren later, diezelfde aristocratie (beter, in onze tijd: een meritocratie) zal afzakken, weer meer oog zal krijgen voor deel- en privé belangen, waarna de cyclus verder gaat.

Zoals gezegd. Een deprimerend beeld, en wat dat betreft avond. Maar, het hoeft niet per se zo te lopen. Wie weet treedt er op zeker moment binnen de huidige malaise een man of vrouw naar voren die er met kop en schouders bovenuit steekt. Een soort Perikles, die – in de wereld van de jonge Alkibiades – het volk als het ware warm wist te maken voor grote ideeën en projecten. Projecten die van het volk zogezegd bloed, zweet en tranen (enter: Churchill) zouden kosten. Een soort puinruimer in moeilijke tijden; die, nadat de klus is geklaard (bijvoorbeeld: het winnen van de oorlog tegen de mof) voor zijn inzet wordt bedankt én ingeruild voor een ander. Helaas, voor ons – in Nederland en ver daarbuiten – die man of vrouw is in geen velden of wegen te bekennen. Pieter Omtzigt – onze nieuwste kandidaat-redder – is van een ander soort statuur, alhoewel veel burgers die de weg kwijt zijn daar op dit moment schijnbaar anders over denken.

Joyce, de interviewer vroeg op zeker moment of Ilja Leonard niet een fragment uit zijn roman zou willen voorlezen. Een prima voorstel. Een fragment waaruit zijn gave van het woord moest blijken. Hoe hij in staat is een vreemde wereld te schetsen, met al zijn geuren en kleuren. Hier ging het over de stadsstaat Milete, aan de kust van het immense Perzische Rijk (tegenwoordig Turkije), waar Alkibiades op zeker moment aankomt.

Het bewuste citaat komt uit boek zes, aan het einde van hoofdstuk vier (pagina 364-365). Zes regels, pakweg tweehonderd woorden. Een fragment waarin Alkibiades na enkele jaren in het zeer Spartaanse Sparta te hebben geleefd in een stad aankomt waar het leven gevierd wordt, en men wars is van soberheid.

… kon ik mijn ogen niet afhouden van de chitons van violet, karmozijnrood en oker geverfde stoffen, geweven in ruitervormige patronen en afgezet met zomen met diermotieven, de lange purperen, donkerrode, fel oranje of zeegroene mantels van Korinthische makelij en de compacte en vederlichte Perzische dubbelgeweven stoffen met ingenaaide gouden kralen. (pagina 365)

Prachtig om de schrijver zelf te horen voorlezen. Je ziet het voor je. Had hij meer moeten doen, maar gelukkig kwam er nadat de interviewer en Baukje van Leuken en Matt Kanters, de door haar uitgenodigde oud-leerlingen, hun vragen hadden afgevuurd een moment dat Ilja Leonard Pfeijffer als het ware zijn gang kon gaan; liet zien waartoe hij in staat is.

Aan het eind van de avond mochten enkele aanwezigen een vraag stellen. En zoals vaak het geval was – ik spreek uit ervaring, als organisator van letterlijk honderden lezingen – was er een man, altijd een man! – die vooral wilde laten merken hoe slim hij zelf was, en een betoog afstak waarop in wezen geen zinnig antwoord valt te geven.

Ilja Leonard merkte tactisch op dat zijn betoog minstens vanuit tien kanten kon worden aangevlogen, en dat hij er daarom vanaf zag. Inmiddels was hij echter vanuit zijn stoel op het toneel opgestaan en strekte de benen op de vloer voor de aanwezigen. En daar zagen we opeens, warempel, een oude Griekse burger, op de Pnyx of in een stoa, waar hij al heen en weer paraderend zich hardop uitsprak over de staat van onze democratie. Het hoogtepunt van de avond. Zou hij veel meer en vaker moeten doen. Rondlopend, zoeken naar woorden, zich uitspreken over de tijd van Alkibiades én de onze. Weg uit die stoel. Weg met de interviewers. Of vragen uit het publiek.

Op zeker moment vond Ilja Leonard Pfeijffer dat het genoeg was. De avond had lang genoeg geduurd. Op mijn korte opmerking ,of hij zich uit wilde spreken over een van de cruciale hoofdstukken uit deze historische roman – althans, wat mij betreft -, ging hij in wezen niet in. En maakte zich er van af door het publiek er op te wijzen om die bewuste hoofdstukken (nummer 8 en 9 uit boek tien, pagina 580-292) zelf te gaan lezen. Een terechte terechtwijzing.

In die hoofdstukken zit zóveel wat zich amper laat navertellen, maar wel heel veel vragen opwerpt. Vragen waarvoor amper correcte antwoorden, laat staan één, zijn te vinden. Kortom: stuff to reflect upon.

Tot slot een klein minpuntje. Twee jaar geleden werd Ilja Leonard Pfeijffer in De Eendracht in Gemert geïnterviewd over Grand Hotel Europa. Een drukbezochte en geslaagde avond. Toen ik van oud collega Peter ergens in de zomer vernam dat Ilja Leonard Pfeijffer in het najaar van 2023 in Uden zou aantreden feliciteerde ik hem daarmee en riep hem op om de lezing te verplaatsen naar een grotere zaal, bijvoorbeeld Markant.

Ik had de indruk dat zijn komst velen zou aantrekken. Dat klopte. Tijdens de introductie van schrijver en interviewer merkte de gastheer van dienst op dat dit de snelst uitverkochte lezing ooit was van de Udense bibliotheek. Jammer, ik vermoed dat er op deze 10e oktober vele honderden mensen meer bij deze bijeenkomst hadden willen zijn. Nu was het een prima avond, voor een select gezelschap, die, allemaal, op hun manier in hun omgeving kond zullen doen van dit belangrijke boek, en die bohemienachtige schrijver, die, tot slot, in zijn looks wat wegheeft van zijn hoofdpersoon, Alkibiades.

Klik hier voor dé Alkibiades-pagina van de uitgever, met daarop een zevental zeer interessante mini-colleges van Ilja Leonard Pfeijffer.